Знаёмства з кнігай: Гісторыя гродзенскага заапарка

Нарэшце стала магчыма пачытаць пра гісторыю Гродзенскага заапарка ў адной кніжцы, а пазнаёміцца з ёй — у сумесным праекце Hrodna.life і выдавецтва «ЮрсаПрынт» «Чытай па-гарадзенску».

Аўтары кніжкі - Фёдар Ігнатовіч (1938−2016), лекар-гігіеніст, кандыдат медыцынскіх навук, гісторык медыцыны, краязнаўца. Адзін з заснавальнікаў аптэкі-музея ў г. Гродна, лаўрэат прэміі імя Ядкоўскага; Дзяніс Тарасюк, гісторык, выкладчык «Гімназіі № 1 імя акадэміка Карскага г. Гродна». Анатацыю да кнігі чытайце на «Кніжнай палічцы» Hrodna.life.

Набыць кніжку можна ў выдавецтве «ЮрсаПрынт». Для чытачоў і падпісчыкаў Hrodna.life ёсць зніжкі.

Аб кнізе падрабязна

Неабходнасць у выданні такой кнігі наспела даўно. Галоўная прычына ў тым, што пра гісторыю самага першага і многія гады адзінага заалагічнага парку на тэрыторыі сучаснай Беларусі было вядома няшмат нават жыхарам Гродна. Праведзеныя намі даследаванні паказалі, што стварэнне яго менавіта ў гэтым горадзе не было выпадковым: сярод яго жыхароў знайшліся аматары і абаронцы прыроды, якія клапаціліся пра яе будучыню.

Калі звярнуцца да нашай даўняй гісторыі, можна даведацца, што Стэфан Баторый, неаднаразова бываючы ў Гродне, садзейнічаў існаванню двух звярынцаў. Першы з іх існаваў тут здаўна і быў першым на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Другі быў створаны ўжо па ініцыятыве С. Баторыя ў Белавежскай пушчы. У XVIII ст. прыродазнавец Ж.Э. Жылібер утрымліваў у батанічным садзе медыцынскай акадэміі невялікае аддзяленне для вывучэння жывёл і вывядзення новых парод хатняга ската. Прадаўжальнікам яго справы, ужо ў ХХ ст., стаў настаўнік біялогіі мужчынскай гімназіі Я. Каханоўскі. Пры падтрымцы грамадскасці і мясцовых уладаў яму ўдалося стварыць класічны заалагічны парк. Гэта быў трэці і адзін з лепшых паркаў у Польшчы, што не саступаў шматлікім еўрапейскім.

Для напісання даследавання былі выкарыстаныя архіўныя дакументы з Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўнага архіва Гродзенскай вобласці, Расійскага дзяржаўнага архіва сацыяльна-палітычнай гісторыі, архіва Камітэта дзяржаўнай бяспекі Гарадзенскай вобласці, Архіва Актаў новых г. Варшавы, архіва КК «Гродзенскі заапарк». Былі прааналізаваныя гадавыя справаздачы, гадавыя спісы экспанатаў, прыёма-здатачныя акты і ведамасці, дакладныя запіскі, перапіска. Вялікая ўвага была нададзена пошуку дакументаў аб ваеннай службе Б. Адамовіча — першага дырэктара заапарка.

Аб Каханоўскім і адкрыцці заапарка

Гісторыя нашага заапарка звязана са з’яўленнем Таварыства аматараў прыроды, заснаванага ў 1924 г., і з дзейнасцю аднаго з яго членаў - Яна Іосіфавіча Каханоўскага (1894−1942). Ён быў настаўнікам біялогіі ў польскай мужчынскай гімназіі імя Адама Міцкевіча (будынак гімназіі размешчаны на вул. Акадэмічная, 10). Гімназія была адкрыта ў 1920 г. у будынку былога рэальнага вучылішча, заснаванага яшчэ расійскімі ўладамі. Будынак быў пабудаваны ў 1907 г. у паўночна-ўсходняй частцы былога батанічнага саду медыцынскай акадэміі.

Натхнёны прыкладам прафесара Ж.Э. Жылібера, Я. Каханоўскі вырашыў стварыць на месцы былога батанічнага саду медыцынскай акадэміі школьны агарод (сад). 20 верасня 1925 года пры падтрымцы Таварыства аматараў прыроды батанічны сад быў адкрыты [206]. На тэрыторыі плошчай 0,3 га, прылеглай да гімназіі, ў 1926 г. былі разбітыя градкі і клумбы, аддзеленыя дарожкамі, каб вучні маглі аглядаць і апісваць расліны, якія падбіраліся ў адпаведнасці з вучэбнай праграмай гімназіі [91].

… Нягледзячы на цяжкасці, Я. Каханоўскаму не толькі ўдалося захаваць батанічны сад, але і пашырыць яго. З’явіўся заалагічны аддзел, з часам ён стаў заапаркам. У цяперашні час няма адказу на пытанне, калі быў утвораны заапарк. У крыніцах даюцца розныя даты: ад 1927 да 1931 гг …

Галоўным вынікам перыяду стварэння і станаўлення заапарка ў 1920−1930-хх гг. ХХ ст. з’яўляецца пачатак яго паўнацэннага функцыянавання як установы асветы, выхавання і навукі ў Гродне. Без сумневу, заапарк паўплываў на жыццё гараджан: з’явілася новае месца адпачынку і атрымання станоўчых эмоцый, аматары і даследчыкі прыроды атрымалі новую пляцоўку для назірання за жывёламі (хай і тымі, што жывуць у няволі).

Ян Каханоўскі - заснавальнік Гродзенскага заапарка

Я. Каханоўскі быў настаўнікам біялогіі. «Ён быў своеасаблівы вельмі чалавек, — распавядаў у 2004 г. пра свайго настаўніка, таксама ў мінулым настаўнік, Праведнік народаў свету, гродзенец П. Наумюк. — Надзвычай назіральны, вельмі добры па характары сваім. З вучнямі ён трымаўся па-джэнтэльменску, але вельмі не любіў гультаёў. Я памятаю яго метад: сядзіць вучань у класе, Каханоўскі апытанне вядзе, а ў гэты час у ваўка і авечак гуляюць на задняй парце. Ён усё бачыць і раптам задае пытанне. Той (вучань), вядома, устае і не ведае адказу. Каханоўскі яму двойку уляпіў «[15].

На ўроках Каханоўскі не толькі выкладаў тэорыю па падручніках, але заўсёды выкарыстоўваў наглядныя дапаможнікі: расліны, жывёл, прэпараты з іх. У навучальных мэтах выкарыстоўвалася таксама частка экспанатаў гарадскога музея прыроды, што захоўвалася ў гімназіі. З часам у кабінеце біялогіі для іх не стала хапаць месца. Вазоны з раслінамі, тэрарыумы і акварыумы стаялі ў калідорах, на падваконнях. На школьным двары знаходзіліся клеткі з жывёламі.

Знаёмства з кнігай: Гісторыя гродзенскага заапарка — Б. Жэромскі (адзін з наглядчыкаў заапарка) разам са сваякамі (Яўгенія Жэромская трэцяя справа)

Для непасрэднага і больш глыбокага знаёмства навучэнцаў з жывой прыродай і ўключэння іх у прыродаахоўную дзейнасць Я. Каханоўскі шырока выкарыстаў пазакласныя формы навучання. З 1919 года пры гімназіі дзейнічаў гурток аматараў прыроды, у якім займалася да 50 вучняў. Паседжанні яго праводзіліся штомесяц, на іх больш глыбока абмяркоўваліся тэмы, звязаныя з разуменьнем прыроды роднага краю.

Вось як успамінаў пра гэта П. Наумюк: «Я быў членам гуртка аматараў прыроды … Я памятаю, што там (у старым парку Гродна — заўв. Д.Т.) расло вельмі старое дрэва, якое было пасаджана яшчэ да рэвалюцыі. Яму было 100 гадоў … Там было шмат розных раслін. Усе ён (Каханоўскі) паказваў, прымушаў маляваць. Ён быў не толькі біёлагам, але і эколагам. Паходы ён арганізоўваў розныя. Кожны год цягніком з Гродна мы ехалі, гэта быў 1936 г., удзельнічалі клас «А» і клас «Б» (французы) — да арт. Варана (Ораны). Затым пешшу ішлі на возера. Там начавалі. Адтуль пешшу ў Гродна праз Запур’е, праз рэчку пераходзілі. Каханоўскі ўзяў і, абапіраючыся на кій, перайшоў па бервяне праз рэчку. Ён паказваў розныя расліны, соты. Кожны год рабілі шпакоўні. Каханоўскі узначальваў гэтую справу. Дапамагаў Ванатовіч, надзвычай адукаваны чалавек. Часта мы з Каханоўскім ездзілі ў Азёры цягніком. Там быў летні домік. Вельмі цёпла, травень быў, 1936 г. Акрамя таго, хадзілі па ваколіцах Гродна. У Каханоўскага былі вельмі прагрэсіўныя метады выкладання"[15].

Адна з такіх страшных трагедый, якія закранулі Я. Каханоўскага, адбылася ў 1942 г. За забойства мясцовымі патрыётамі нямецкага жандара і раненне паліцая гестапа запатрабавала неадкладнай выдачы вінаватых. Пра гэта насельніцтва апавясцілі расклеенымі па горадзе аб’явамі. Калі ў прызначаны тэрмін да 13 кастрычніка добраахвотна ніхто не здаўся, гестапаўцы арыштавалі і пасадзілі ў турму ў якасці закладнікаў 100 чалавек, пераважна прадстаўнікоў інтэлігенцыі.

У ліку арыштаваных апынуўся і былы настаўнік біялогіі польскай гімназіі, а затым савецкай школы № 2 Я. Каханоўскі.

Напярэдадні вайны Я. Каханоўскі і яго сястра Соф’я, таксама настаўніцай, жылі ва ўласным доме на вуліцы 11 лістапада (цяпер вуліца 17 верасня) паблізу заалагічнага парку. Яго, як выбітнага прадстаўніка інтэлігенцыі, немцы бралі ў закладнікі неаднаразова. Па горадзе нават хадзіла пагалоска, што ён насіў з сабой падушачку на выпадак чарговага арышту.

Апошні арышт апынуўся для Я. Каханоўскага трагічным. У турме яму давялося сустрэцца з многімі знаёмымі настаўнікамі. У іх ліку быў і Юзэф Вевюрскі. Пры Польшчы гэта быў вядомы педагог, дырэктар пачатковай школы № 8, дэпутат гарадской думы. У яго была вялікая сям’я, у тым ліку шасцёра малалетніх дзяцей.

Грамадскасць горада неаднаразова звярталася да акупацыйных уладаў з просьбай аб вызваленні закладнікаў. Не дапамагла нават спроба падкупіць гестапа вялікай сумай грошай пад выглядам «дапамогі да зімы».

Адзінае, на што пагадзіўся шэф гестапа Фром, — расстраляць не 100, а толькі 25 закладнікаў. Адбор праходзіў у турэмным калідоры: са строю вывелі кожнага чацвёртага. У іх лік патрапіў і Ю. Вевюрскі, жонка якога была на апошніх месяцах цяжарнасці. Астатнія закладнікі, у тым ліку і Я. Каханоўскі, атрымалі магчымасць выйсці на свабоду. Але гэта не ўзрадавала яго. Ён не мог не задумацца над тым, якое гора і няшчасце чакае сям’ю Ю. Вевюрскага пасля яго гібелі. Уласцівыя яму жаль і спачуванне не дазволілі дапусціць такую несправядлівасць. І Я. Каханоўскі прыняў рашэнне заняць месца асуджанага да расстрэлу Ю. Вевюрскага. Афіцэр быў вельмі здзіўлены гэтым і даў яму на роздум 10 хвілін [97]. Але Я. Каханоўскі не змяніў рашэння. У яго не было сваёй сям'і, бо многія гады ён неўзаемна любіў адну замужнюю жанчыну і не мог адказаць узаемнасцю былой гімназістцы Валянціне Кунаховіч, таму ўсё яго жыццё запаўнялі любімая праца і грамадская дзейнасць. Ён клапаціўся ў першую чаргу пра агульнае дабро, ахвяраваў сваімі інтарэсамі дзеля іншых. І цалкам натуральна, што ў апошнім учынку, які нельга не прызнаць гераічным, гэта выявілася ў вышэйшай ступені.

Развязка трагедыі наступіла 20 кастрычніка 1942 г., калі Я. Каханоўскага і астатніх асуджаных даставілі да форта ў в. Навумавічы. Гестапаўцы без прамаруджання і без сведак выканалі загад свайго шэфа: 20 жыхароў з Гродна і 5 з прыгарадных вёсак былі расстраляныя. Імёны многіх з іх захаваліся на помніку, устаноўленым ў 1990 г.

Каб сваякі не маглі забраць расстраляных, месца пахавання каты зраўнавалі з зямлёй, некаторы час яно ахоўвалася. Тым не менш Валянціне Кунаховіч, па ўспамінах яе знаёмых, удалося нейкім чынам перапахаваць астанкі Я. Каханоўскага [97]. Да гэтага часу на старых каталіцкіх могілках у Гродне захавалася магіла, на надмагільным помніку якой паказана, што ў ёй спачываюць браты Каханоўскія: Баляслаў /памёр у 1934/ і Ян /памёр у 1942/.