«Падпольным займацца цікавей». Незалежны тэатр у Гродне памёр, рэпертуар дзяржаўнага збяднеў

Падпольным тэатрам у Беларусі займацца значна цікавей, чым незалежным тэатрам за мяжой, лічыць крыніца рэдакцыя. Аднак акцёры, якія праявілі грамадзянскую пазіцыю, вымушаныя былі з’ехаць з краіны. У дзяржаўных тэатрах збяднеў рэпертуар. Рэдакцыя Hrodna.life разбіралася, што цяпер адбываецца ў Гродне.

Вясной 2022 года ў Гродне праходзіў нетыповы монаспектакль. У звычайным прыватным доме для антуражу чорнай тканінай абважвалі сцены аднаго з пакояў. Пахла старымі рэчамі. Гледачам, якіх запрашалі асабіста, на пліце пагрэлі ваду для гарбаты. Хтосьці грэўся старкай. Запрошаныя не знялі куртак. А пасля спектакля яшчэ гадзіну стаялі на вуліцы і абмяркоўвалі ўбачанае.

Такіх неафіцыйных паказаў акцёр і рэжысёр Васіль правёў больш за 30. Яны праходзілі ўтоена, толькі для «сваіх». Акцёры не вучыліся ў спецыяльных школах, рэквізіт зрабілі «на каленцы», дэкарацыі — з падручных сродкаў. Затое, на думку арганізатара, ён выбіраў вострыя тэмы, якія хвалююць людзей і рэзаніруюць з іх болем. Незалежны тэатр ён называе марай усяго жыцця.

«Калі я прыйшоў у прафесійны тэатр, я зразумеў, што творчасці nам няма. Там ёсць дзяржзаказы, традыцыі, штампы як рэжысёрскія, так і акцёрскія. Хацелася чагосьці большага — творчага, сучаснага і таго, што адпавядае рэчаіснасці, якой яе бачу я і мае гледачы, мае сябры», — распавёў Васіль. Дзяржаўны ж тэатр кантралюецца Міністэрствам культуры, ідэолагамі, а рэжысёрам не даюць стварыць нешта новае.

Як гродзенскія тэатры страцілі вядучых акцёраў

У верасні 2020 года ў Гродне падчас акцыі пратэсту затрымалі актрысу Валянціну Харытонаву і яе мужа рэжысёра і акцёра Сяргея Курыленку. У гэты час у тэатры іх калегі спынілі п’есу ў знак пратэсту і сышлі са сцэны пад апладысменты. Затрыманыя выйшлі з РАУСа праз некалькі гадзін, а акцёраў і тэхнічны персанал, якія спынілі спектакль, чакала размова з дырэктарам тэатра. Акцёраў прымусілі пісаць тлумачальныя.

Актрыса Лізавета Мілінцэвіч звольнілася сама ў той жа дзень. Пазней звольнілі вядучага акцёра Ігара Уланава, потым — галоўнага рэжысёра Генадзя Мушперта і рэжысёра-пастаноўшчыка Сяргея Курыленка. Частка трупы заявіла аб далучэнні да страйку. Пасля гэтага звольнілі яшчэ 10 супрацоўнікаў тэатра. Большасць звольненых — вядучыя акцёры, на якіх былі заточаныя спектаклі. У наступным драмтэатр не працягнуў кантракт з актрысай Аксанай Плікус. Звольніўся харэограф і балетмайстар Аляксандр Цебянькоў і фатограф Руслан Хілімончык.

«Нам стала няма чаго граць, таму што рэпертуар быў заточаны на канкрэтных людзей, гэтыя людзі ўзялі і сышлі. <…> Сваім сыходам яны падставілі ўсіх», — казаў пасля пра гэта заслужаны артыст Беларусі Аляксандр Шаўкаплясаў.

З-за звальнення акцёраў бліжэйшыя спектаклі прыйшлося адмяніць. У тэатры паведамілі, што закрылі яго на рэпетыцыйны перыяд нібыта для прафілактыкі каранавіруса. Тады акцёры вырашылі паказаць спектакль «451 па Фарэнгейце» прама на вуліцы — у адным з гарадскіх двароў. На паказ прыехала міліцыя і аўтазак, а людзей папярэдзілі пра адказнасць за ўдзел у несанкцыянаваным мерапрыемстве. Гэта не напалохала 400 гледачоў, якія занялі ўвесь двор.

Акцёры «лялек» заступіліся за калегаў з «драмы». І паўтарылі іх лёс

За калег з драмтэатра заступіліся акцёры тэатра лялек — запісалі відэа ў іх падтрымку. «Пакуль акцёры не выказвалі сваю грамадзянскую пазіцыю, пра іх выходзілі хвалебныя водгукі ў СМІ, іх узнагароджвалі званнямі, прэміямі. Але як толькі яны выказаліся, яны сталі бяздарнымі і непатрэбнымі. <…> Калі мы бюджэтнікі, гэта не значыць, што мы не маем права на ацэнку сітуацыі ў краіне», — сказалі акторы.

Некаторыя з іх у выніку падзялілі лёс калегаў. Пасля выбараў і пратэстаў 2020 года з тэатра лялек сышлі Аляксандр Рацько і Віталь Лявонаў. Акцёрам Анастасіі Суханосік, Івана Добруку і Аляксандру Енджэеўскаму ў лістападзе 2021 года прапанавалі напісаць заявы аб звальненні па пагадненні бакоў. Усе трое былі актыўна занятыя ў рэпертуары. Яшчэ адна страта — Васіль Прабадзяк. Акцёр з’ехаў з Гродна ў Расію і працуе ў адным з тэатраў Разані. Разам з ім пакінула Гродна і яго жонка, Ларыса Мікіна-Прабадзяк — галоўны мастак тэатра лялек.

«За што»

Праз год пасля падзей гродзенскія акцёры стварылі ў Вільні «Театр Августа». Ён афіцыйна існуе з кастрычніка 2021 года. Удзельнікі - тыя, каго звольнілі за паслявыбарчыя пратэсты. Незадоўга да ад’езду яны пастаноўкай на адной з незалежных пляцовак Гродна ўшанавалі памяць ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Амаль адразу пасля гэтага шматлікім прыйшлося пакінуць Беларусь.

У супрацоўнікаў «Театра Августа» — гарызантальныя адносіны. Касцюмы і дэкарацыі яны робяць сумесна, самі прыбіраюць дэкарацыі пасля спектакля, а святлом падчас спектакля кіруе сам рэжысёр.

Яны дазваляюць сабе выказвацца на хвалюючыя іх тэмы. Напрыклад, ставілі п’есу беларускага драматурга Дзмітрыя Пражко «Трэцяя змена» — пра жнівень, «канец лета і канец эпохі». І спектакль «За што» — пра рэпрэсіі ў БССР.

«За мяжой ёсць вялікая супольнасць беларусаў, якія гатовыя хадзіць на спектаклі, плаціць грошы за квіток, а тут квіткі каштуюць значна даражэй, чым у Беларусі. Але ўсё роўна гэтыя спектаклі не такія вялікія і не такія масавыя. Таму рабіць спектаклі за мяжой вельмі цяжка, бо няма бюджэтаў. Але ёсць велізарнае жаданне», — лічыць крыніца Hrodna.life.

У Беларусі той жа час адмянілі сустрэчу, прысвечаную Халакосту. У пракуратуры акцёрам прыгразілі артыкулам за распальванне варожасці.

Гродзенскі тэатр: з «адлюстравання жыцця» ў «экран эскапіста»

Падчас пратэстаў 2020 года актрыса драмтэатра Марыя Бутрымовіч адмовілася граць ролю ў камедыйным спектаклі, пакуль на вуліцы б’юць людзей. Яна прапанавала гэта іншым акцёрам: не страйкаваць, але і не граць камедыі. Замяняць спектаклі дырэктар адмовіўся, а Марыя пазбавілася 70% заробку на тры месяцы. Падобны сход прайшоў у Тэатры лялек. Каля месяца там гралі толькі дзіцячыя спектаклі. А потым пратэсты, затрыманні і рэпрэсіі «ўвайшлі ў звычку» — і тэатр запрацаваў як раней.

У афішы драмтэатра на люты 2023 года значыцца сем камедый, адна трагікамедыя і сатырычны спектакль, жанр якога пазначаны як «неверагодная падзея». Чатыры з іх паставіў рэжысёр Сяргей Яскевіч, які ў лістападзе 2020 прыйшоў на месца звольненых калегаў. Да гэтага ён працаваў у Гомельскім абласным драматычным тэатры, Мазырскім драматычным тэатры імя Мележа, Слонімскім драматычным тэатры.

«Тое, што граюць на дзяржаўных пляцоўках, — гэта, на жаль, калькі з серыялаў, камедый мінулага або пазамінулага стагоддзя, якія гралі на Захадзе. Гэта тое, што ўжо адкінулі - не тое, што хвалюе сучаснага гледача», — лічыць Васіль. На яго думку, у тэатрах баяцца раскрыць навакольную рэчаіснасць. Тэатр з «адлюстравання жыцця» ператварыўся ў «экран эскапіста». Ёсць і іншае меркаванне: маўляў, на камедыі людзі ходзяць больш ахвотна — такія спектаклі больш касавыя.

«Гэта правінцыйна»

У Тэатры лялек сітуацыя выглядае па-іншаму. Дарослага гледача чакаюць «Вій» і «Локіс». 18 лютага адбудзецца прэм’ера — «Казка ночы. Гісторыя адной Маці» паводле Г. Х. Андэрсана. Па назіраннях суразмоўцы рэдакцыі, глядач тэатра лялек і драмтэатра — розны. «Я не ведаю людзей, якія ходзяць і туды, і туды», — адзначае крыніца.

Абодва суразмоўцы Hrodna.life лічаць, што такую розніцу можна растлумачыць кіраўніцтвам. Тэатрам лялек кіруе былая актрыса Марыя Шабашова. Да яе ў некаторых супрацоўнікаў тэатра ёсць пытанні, але яна, па іх словах, разумее патрэбы акцёраў. «Драмам» кіруе Ігар Гедзіч — былы вайсковец, начальнік групы ўпраўлення Генеральнага штаба Узброеных Сіл, палкоўнік запасу, дэпутат Гродзенскага гарадскога Савета дэпутатаў 28-га склікання.

«Больш невыносна. Надзеі на перамены пакуль так і застаюцца надзеямі, а тое, што адбываецца ў „храме мастацтва“ цяпер… Напэўна, гэта дакладнае і літаральнае адлюстраванне ўсяго таго, што адбываецца ў краіне. Самае абсурднае ў нашай сітуацыі тое, што людзі, якія ў кантэксце тэатра проста смешныя і недарэчныя, і якіх, па-добраму, на гарматны стрэл нельга падпускаць да гэтай справы, прызначаюцца „кіраўнікамі“, а калі дакладней, „глядзяць за тэатрам“. Вось яны і стараюцца апраўдаць давер — „глядзяць“», — напісаў 2021 годзе, сыходзячы з тэатра Аляксандр Цебянькоў.

«Акцёры ў драме класныя, але ў іх не было іншых рэжысёраў, іншых задач. Наколькі я ведаю, цяперашнія акцёры выюць ад новага рэжысёра. Хочуць звольніцца. Не ў такім тэатры яны хацелі працаваць. Хацелася б цікавай працы, а не хадзіць з-пад палкі. [Тое, што ставіцца] - дрэнна, нецікава, няма задумак, дрэнныя мізансцэны. Гэта правінцыйна — не ўзровень абласнога драматычнага тэатра», — лічыць суразмоўца Hrodna.life.

«Прыгонны тэатр»

Цэнзура існавала і ў Тэатры лялек. «Мы як прыгонны тэатр — не маглі паказаць тое, што хацелася нам. А калі і маглі, то пад вялікі цэнзурай», — распавяла крыніца рэдакцыі. Асабліва прыкметна гэта стала пасля 2020 года. Спектаклі прыходзіла прымаць спецыяльная камісія. Свае заўвагі і пажаданні камісія даносіла рэжысёрам. Тыя асцярожна перадавалі яе акцёрам, фільтруючы і недагаворваючы.

З 2020 года на тэатр пачалі выдзяляць менш грошай з бюджэту. У выніку пастаноўкі сталі выходзіць радзей. «Я не скажу, што спектаклі ў якасці ўпалі, але сталі менш, прасцей. Рэжысёры імкнуліся зрабіць з маленькага бюджэту хоць штосьці», — лічыць суразмоўца.

Што з незалежным тэатрам цяпер?

Нейкі час таму Васіль з’ехаў з Беларусі з меркаванняў бяспекі. Незалежнага тэатра, нават падпольнага, у Гроде больш няма. Яго спасцігла тая ж доля, што папярэднія спробы стварыць тэатральныя праекты. Напрыклад, група сучаснай харэаграфіі «ТАД» спыніла існаванне з-за адсутнасці фінансавання і пляцоўкі. Тое ж здарылася са студыяй «Амальгама». Яўгенія Рамановіч, якая развівала кантэмпарары танец у прасторы «Дом 46», з’ехала ў Амерыку.

 — [Займацца незалежным тэатрам у Гродне] - вопыт вельмі цяжкі, небяспечны і складаны, але вельмі займальны. Падпольным тэатрам у Беларусі займацца значна цікавей, чым незалежным тэатрам за мяжой, — лічыць суразмоўца.

Часцей за ўсё прыватныя тэатры вузка накіраваныя. Гэта харэаграфічныя, пластычныя, музычныя тэатры. Прыватныя драматычныя групы сустракаюцца рэдка. На думку суразмоўцы, такія праекты не атрымліваюць падтрымкі і не могуць рэалізавацца на дзяржаўных пляцоўках, таму што з’яўляюцца «нефарматам».

«У Беларусі вельмі шмат незалежных тэатраў. Але яны ў настолькі глыбокім падполлі, што гродзенскія трупы не ведаюць аб брэсцкіх, брэсцкія — пра гомельскіх, гомельскія — пра гродзенскіх або мінскіх. На сёння гэта вельмі закрытыя пляцоўкі», — распавёў Васіль.

Ва ўмовах нармальнай эканомікі незалежнаму тэатру можна зарабляць на жыццё паказамі, лічыць Васіль. У Беларусі гэта немагчыма праз шэраг абмежаванняў: рэестр арганізатараў, рэестр выканаўцаў, гастрольныя пасведчанні, «чорныя спісы», вызначэнні «нізкага мастацкага ўзроўню». У Беларусі быць прыватным тэатрам нявыгадна, мяркуе суразмоўца рэдакцыі — складана набраць гледача. Акрамя таго, будуць складанасці з арэндай прафесійнай пляцоўкі.

Пошук

Тэатр у Беларусі адстае ад сучаснага еўрапейскага. Тыя, хто жыве за мяжой, могуць убачыць, як працуюць у Еўропе, а потым вярнуцца дадому і зрабіць тэатральнае мастацтва крыху лепшым, лічыць суразмоўца.

«Неабавязкова вяртацца на свае месцы. Можна адкрываць новыя камерцыйныя незалежныя тэатры і рабіць бесцензурна тое, што падабаецца трупе, акцёру, рэжысёру, тое, што будзе падабаецца гледачу. Новыя формы, пошук магчымасці і хадоў».

 — Пра што будзе твой першы спектакль у Беларусі?

 — А я яшчэ не ведаю, — адказаў Васіль. — Гэта залежыць ад таго, якія будуць абставіны — эмацыйныя, пачуццёвыя, фактычныя. Гэта ўсё павінна злучыцца, і тое, што будзе хваляваць больш за ўсё, адаб’ецца на сцэне.

Чытайце таксама:

• Вядоўцы ў Гродне губляюць працу праз чорныя спісы. Іх ніхто не бачыў, але яны ёсць
• Канцэрты ў Гродне сыходзяць у падполле, на выступах — табу на «палітыку». Што будзе з культурай далей?