Адказнасць не лекара, а самога чалавека: чаму важна сачыць за рэпрадуктыўным здароўем

Рэпрадуктыўнае здароўе — гэта здольнасць да зачацця і нараджэння дзіцяці. Пры бясплоддзі ж лепш не падзяляць мужчын і жанчын — лекары звычайна кажуць пра пары. Як даведацца, калі адыходзіць «апошні вагон»? Як часта рабіць УГД, калі вы здаровыя? Што агульнага ў бясплоддзя і анкалогіі? Пра гэта Hrodna.life распавёў Валянцін Парашчук, кандыдат медыцынскіх навук, спецыяліст у галіне лячэння бясплоддзя клінікі Bocian у Польшчы.

Валянцін Парашчук — акушэр-гінеколаг, кандыдат медыцынскіх навук, працуе ў польскай клініцы «Bocian» і лечыць усе віды бясплоддзя. Раней працаваў у Клініцы рэпрадуктыўнай медыцыны імя акадэміка Валянціна Грышчанкі ў Харкаве. Акадэмік Грышчанка правёў першае ЭКА ва Украіне. Валянцін Парашчук — яго ўнук. Разам з братам ён прадстаўляе ўжо чацвёртае пакаленне акушэраў-гінеколагаў у сям'і.

Што ўплывае на рэпрадуктыўнасць

Рэпрадуктыўнае здароўе залежыць ад ладу жыцця, падкрэслівае спецыяліст. Даказана, што на яго ўплывае алкаголь, наркотыкі, кава ў вялікіх колькасцях (больш за два кубкі на дзень), курэнне. Чалавек можа выбіраць сам.

Сярод таго, што не вельмі атрымліваецца выбіраць, але на што можна паўплываць — залішняя вага. Для дзяўчыны яна з’яўляецца фактарам невыношвання. У маладога чалавека пры залішняй масе цела часцей за ўсё ёсць гарманальныя змены, а шырокія сцёгны абцяжарваюць вентыляцыю зоны пахвіны і яечкі часцей пераграваюцца проста таму, што яны заціснутыя. Для нармальнага сперматагенеза трэба, каб тэмпература была ніжэй, чым у целе. Уплывае на рэпрадуктыўнасць і ўзрост.

У першую чаргу рэпрадуктыўнае здароўе — адказнасць не ўрача, а самога чалавека. Гэта і актыўны, умерана рухомы лад жыцця, спорт — але не той, што знясільвае, цяжкі, а проста яго наяўнасць у жыцці: бег, ёга, функцыянальная трэніроўка.

Мужчынскі складнік — гэта здаровы сон, нармальны рухомы лад жыцця, адсутнасць шкодных звычак,
збалансаванае харчаванне без маргінальных, безбялковых дыет. Для сперматагенезу трэба, каб у рацыёне былі бялкі.

Што такое бясплоддзе

Дыягназ бясплоддзя ставяць пасля года беспаспяховых спроб зацяжараць — калі пара жыла адкрытым палавым жыццём, не засцерагалася. Пасля 35 гадоў у жанчыны гэты тэрмін скарачаюць да паўгода. Можа быць сітуацыя, калі ў пары дзяўчына абсалютна здаровая, але ёсць яркія адхіленні па якасці спермаграмы ў хлопца. Тады ў яе будзе стаяць дыягназ «бясплоддзе, мужчынскі фактар», хоць з іншым маладым чалавекам яна мела б усе шанцы не ведаць аб тым, што існуюць клінікі рэпрадуктыўнай медыцыны.

Аварыяльны рэзерв — паказальнік «апошняга вагона»

Калі браць кожнага чалавека асобна, то і ў дзяўчыны, і ў маладога чалавека ёсць тыя ці іншыя крытэрыі рэпрадуктыўнага здароўя.

У жанчын можна вызначыць аварыяльны рэзерв. Ён паказвае, колькі зараз у яечніках ёсць фалікулаў і адпаведна, яйкаклетак. Гэта не пра бясплоддзе і не пра шанцы зацяжараць натуральным шляхам. Гэта выключна аб тым, як доўга жанчына будзе менструяваць і як доўга захаваецца яе рэпрадуктыўная функцыя. Гэта вельмі грубы паказальнік, але ён можа дазволіць своечасова адрэагаваць.

«Дапусцім, пара нейкі час разам, яшчэ не плануюць дзяцей, — прыводзіць прыклад Валянцін Парашчук з клінікі Bocian. — І вось яна вырашыла ў спісе з астатнімі палавымі гармонамі здаць яшчэ і антымюлераў гармон [АМГ, па-ангельску AMH] і, дапусцім, ён прыйшоў нізкі. З пункту гледжання ўзросту ўсё ў парадку, яны яшчэ маглі б нейкі працяглы час спрабаваць зацяжараць натуральным шляхам. А з пункту гледжання аварыяльнага рэзерву — мы ўскокваем у апошні вагон цягніка, які адыходзіць. Гэта можа быць вынік яе ўласнай біялогіі - проста не вельмі шмат фалікулаў у яечніках, альбо вынік перанесеных 1−2 аперацый на яечніках па выдаленні кісты, напрыклад, калі сыходзіла яшчэ і нейкая вялікая частка яечнікавай тканкі».

Чытайце таксама: Паставіць «гадзіннічак» на паўзу. Навошта замарожваць яйкаклетку, народкі і эмбрыён

Калі менструальны цыкл рэгулярны і здадзеныя на 2−3 дзень цыклу палавыя гармоны ў норме, не варта далей паглыбляцца ў дыягностыку — няма перадумоў для таго, што ў пары павінна быць бясплоддзе. Пры гэтым невядома, ці праходныя ў дзяўчыны маткавыя трубы, але не маючы за плячыма прынамсі паўгода спробаў зацяжараць, правяраць іх праходнасць няправільна. Не ўсё, што можа зрабіць тая ці іншая лабараторыя, павінна прайсці кожная пацыентка.

Гінеколаг у жаночай кансультацыі хутчэй будзе зважаць на наяўнасць запаленчых працэсаў, своечасовасць выяўлення фонавых і перадракавых захворванняў. Думка пра аварыяльны рэзерв можа не быць для яго актуальнай. Калі ў жанчыны ўжо ёсць скаргі на пэўны час спробаў зацяжараць, то на нейкія аналізы яе накіруе і гінеколаг ці тэрапеўт на звычайным візіце.

Як зразумець, што ёсць праблема

У жанчын усё больш відавочна. Насцярожыць павінна:

• разлад цыклу — калі інтэрвалы паміж месячнымі вагаюцца больш, чым на 7 дзён;
• калі ёсць нейкія выдзяленні паміж цыкламі;
• калі ёсць выдзяленне малака з малочных залоз — можна западозрыць павышэнне ўзроўню пралакціну;
• калі ёсць так званае аваласенне па мужчынскім тыпу — гірсутызм, калі больш валасоў на руках ці нават на твары — можна западозрыць змены ў гарманальным фоне;
• калі ёсць сверб, пячэ, ёсць выдзяленні з похвы — гэта можа казаць аб запаленні. Трэба ісці да лекара незалежна ад наяўнасці ці адсутнасці ідэй зачацця.

У мужчын усё больш складана — палавая функцыя амаль не карэлюе з якасцю спермы. Мужчына можа быць цалкам задаволены сваім сэксуальным жыццём. Але пры гэтым паказчыкі спермаграмы, і, адпаведна, здольнасць да зачацця, могуць быць вельмі нізкімі. Таму, калі ўжо пачынаюцца праблемы з эрэкцыяй ці сэксуальнай функцыяй, сапраўды трэба ісці да лекара.

«З мужчынамі часцей за ўсё мы проста пачынаем наш алгарытм: калі да нас прыходзіць пара з бясплоддзем, ці быў год (паўгода) спробаў зацяжараць, мы глядзім — калі ў дзяўчыны цыкл рэгулярны, то наступны этап — гэта праверыць спермаграму. Калі спермаграма ў норме, тады можна думаць пра тое, ці правяраць праходнасць маткавых трубаў. Ці могуць сустрэцца яйкаклетка і сперматазоід?» — тлумачыць лекар.

Эндаметрыёз — калі матка выйшла з сябе

Адна з прычын бясплоддзя ў жанчын — эндаметрыёз. Гэтая сітуацыя, пры якой клеткі эндаметрыя прыжыліся не на ўнутранай паверхні маткі, як ім належыць, а дзесьці ў іншым месцы — на паверхні брушыны, на яечніку, паміж цягліцавымі валокнамі маткі (так званыя ўнутраны эндаметрыёз, ён жа аденаміёз). Далей гэтыя клеткі кожны месяц, як і нармальны эндаметрый, набрыняюць, разрастаюцца, і, калі не надыходзіць цяжарнасць, адслойваюцца. Фактычна, адбываюецца менструацыі з гэтых месцаў. Калі гэтая крыніца акружана капсулай, утвараецца эндаметрыёідная кіста.

З-за траплення крыві ў перытанеальную (знаходзіцца ў норме ў брушнай паражніне) вадкасць, апошняя становіцца больш густой, і калі туды трапляе яйкаклетка, маткавай трубе можа быць складана яе захапіць. Таксама гэтая кроў можа спрыяць утварэнню знітовак і так перашкаджаць праходнасці маткавых трубаў.

Аб эндаметрыёзе часцей даведаюцца, калі дзяўчына ідзе на аперацыю, дапусцім, па праверцы праходнасці маткавых трубаў. Выдаляць ці не такую кісту, трэба вырашаць, зыходзячы з аварыяльнага рэзерву. Мінусы ад таго, што дзяўчына страціць астатнюю частку яечніка, могуць быць большымі, чым той дыскамфорт [боль], які яна адчувала ад эндаметрыёзу.

Калі ёсць і скаргі на бясплоддзе, і даказаны эндаметрыёз, то гэта паказанне да экстракарпаральнага апладнення. Але калі дзяўчына да гэтага не планавала цяжарнасць, варта спачатку паспрабаваць зацяжараць натуральным шляхам.

УГД — раз на год

У жанчын — большая культура догляду за сабой, лічыць спецыяліст. У норме нават здаровым жанчынам трэба раз на год рабіць кольпаскапію шыйкі маткі і УГД органаў малога таза. Так часцей за ўсё атрымоўваецца на ранніх этапах западозрыць той ці іншы стан. З мужчынамі складаней, бо, па-першае, у грамадстве няма інфармацыя аб тым, што трэба рабіць рэгулярна. Па-другое, наяўнасць нармальнай, без нейкіх скаргаў сэксуальнай функцыі надае мужчыну думку, што ўсё добра, і можна нікуды не звяртацца.

«Правільней або пры наяўнасці скаргаў, або проста часам рабіць УГД палавых органаў. Здаваць спермаграму я б не раіў, бо яна патрэбна менавіта для зачацця».

Спермаграму мужчыну варта здаць, калі для дыягностыкі яе рэкамендуе андролаг ці уролаг. Хутчэй за ўсё, раз у 1−2 гады андролаг прапанаваць здаць якія-небудзь гармоны.

«Гадзінічак цікае» — праўда ці міф?

Акрамя аварыяльнага рэзерву ёсць яшчэ і біялагічны ўзрост жанчыны. Калі аварыйны рэзерв усё ж адрозніваецца ў розных пацыентак, то ад назапашвання паломак у апараце дзялення, звязаных з узростам, падзецца няма куды.

Калі рабіць ЭКА абсалютна здаровай з пункту гледжання колькасці клетак пары, то ў 30 гадоў будзе прыкладна 70−80% эмбрыёнаў з нармальным наборам храмасом. У пары ў 35 гадоў - прыкладна напалову здаровых і нездаровых эмбрыёнаў. Дзесьці да 40 гадоў будзе каля 60−70% эмбрыёнаў з анамаліямі з храмасомнай паталогіяй. Пасля 43 гадоў працэнт здаровых эмбрыёнаў часцей за ўсё імкнецца да нуля — вельмі рэдка сустракаецца тыя, што можна пераносіць. Пры гэтым аварыяльны рэзерв можа быць усё яшчэ добры. Можна атрымаць шмат яйкаклетак і эмбрыёнаў, але пераносіць у матку па выніках храмасомнай дыягностыкі няма каго, тлумачыць Валянцін Парашчук.

«Бывае, што людзі сустрэліся ў 40−41 год, і да гэтага проста не было думак цяжараць. І ў іх няма за плячыма працяглых месяцаў спроб зачацця. Тут я б раіў спачатку звярнуцца да доктара, каб зразумець, наколькі трэба спяшацца, і ці ёсць гэтыя паўгода».

Пры гэтым мужчына можа стаць бацькам здаровага дзіцяці і ў 45, і ў 50 гадоў пры нармальнай біялогіі. У мужчын сперматазоіды выпрацоўваюцца кожную секунду, а вось у жанчын ёсць яйкаклеткі, дадзеныя яшчэ пры нараджэнні, і іх можна толькі выдаткоўваць, немагчыма прадукаваць новыя. Калі аварыяльны рэзерв падае, яго немагчыма падняць ці стымуляваць.

Тэарэтычна можна прымаць прэпараты, якія выклікаюць медыкаментозны клімакс. І сапраўды, не будуць ісці менструацыі, не будуць выдаткоўвацца яйкаклеткі. Але гэта не метад, лічыць урач, — тады пачнуцца ўсе скаргі, звязаныя з клімактэрычным перыядам.

Стыгматызацыя пытання

У Польшчы людзі часцей, чым у постсавецкай прасторы, прыходзяць на кансультацыю да рэпрадуктолага ў маладым узросце, проста праверыцца. Прыходзяць у 30, 28, 26 год. Гэта выдатна, лічыць спецыяліст, таму што можна паспець пачаць прымяняць тыя ці іншыя дапаможныя рэпрадуктыўныя тэхналогіі. Не абавязкова гэта экстракарпаральнае апладненне. Можна пачаць з больш простых, але раней, своечасова, калі гэта яшчэ мае сэнс — і не давесці да ЭКА. У Польшчы не стыгматызуюць клінікі рэпрадуктыўнай медыцыны, туды ідуць і для прафілактычнай кансультацыі ў тым ліку.

Стрэс і дзеці

Кожны чалавек па-свойму ўзаемадзейнічае са стрэсам. Адны рэагуюць так, што яны ў іх нават рашэнне аб завядзенні дзяцей адыходзіць на другі план, і яны вырашаюць бытавыя пытанні. У іншых усё наадварот — і гэта лагічна для нашай біялогіі, бо чалавек — таксама сысун (млекакормячае). Калі ў жывёлы ёсць пагроза для жыцця, яна імкнецца пакінуць максімальную колькасць сваіх копій, генетычнага матэрыялу.

«Гэта тлумачыць тое, чаму, дапусцім, ва Украіне нават праз два месяцы пасля пачатку поўнамаштабнага ўварвання Расіі мне пісалі людзі, мае пацыенты: „У нас эмбрыёны захоўваюцца, мы б хацелі прыехаць на перанос“. Гэта праз два месяцы, калі яшчэ ўвогуле не было зразумела, колькі моцна Украіна зможа аказваць супрацьдзеянне!»

У літаратуры ёсць дадзеныя, што прыкладна 20−25% пацыентаў з бясплоддзем невядомага генезу — калі пара здаровая, але цяжарнасць не надыходзіць — цяжараюць на этапе падрыхтоўкі да ЭКА. Гэта значыць, людзі прыйшлі ў клініку, прайшлі кансультацыю, пераклалі ўсю адказнасць на лекара і спакойна пачалі займацца каханнем для задавальнення, без думкі пра дзяцей.

«Было не раз, калі перад экстракарпаральным апладненнем пацыенты пыталіся: „А ці можам мы на тыдзень з’ездзіць у Турцыю?“ — „Так, вядома, трэба адпачылымі прыходзіць у цяжарнасць“. І ў некаторых з іх так і не надыходзілі месячныя», — дзеліцца лекар.

Значна складаней разняволіцца і сапраўды перастаць факусавацца на зачацці, чым сказаць гэта. Проста сказаць: «Не думай аб гэтым» — не працуе. Даказана, што ступень эмацыйнай нагрузкі ў пацыентаў, якія ведаюць, што ў іх бясплоддзе, супастаўная па ўсіх крытэрыях і апытальніках з эмацыйным ціскам у пацыентаў, якія ведаюць аб тым, што ў іх анкалогія.

А можа, на эміграцыі атрымацца?

Эміграцыя таксама не спрыяе зачаццю. Чалавек аказваецца ў новай краіне, у якой не ляцяць, напрыклад, ракеты зверху, ці няма пагрозы турмы, але пры гэтым яму трэба рэалізавацца ў абсалютна чужым моўным і прафесійным асяроддзі. Фінансавыя і бытавыя ўмовы таксама ўплываюць.

«Гэта таксама стрэс, я магу гэта па сабе сказаць. Мне пашанцавала з клінікай, куды я трапіў, але я меў кантакты з калегамі - далёка не ва ўсіх так», — прызнае Валянцін Парашчук.

У клініку, дзе ён працуе, часта звяртаюцца імігранты. Ёсць запыт на рускамоўнага рэпрадуктолага ці проста гінеколага.

«У мяне была пара, якая нейкі час назіралася ў клініцы, дзе я зараз працую. На нейкім этапе яны патрапілі да мяне на адзін візіт, і калі зразумелі, што я размаўляю на рускай, на ўкраінскай, яны задалі ўсе свае пытанні. Да гэтага палову пытанняў яны не маглі сфармуляваць, а на палову пытанняў не маглі зразумець, што ім адказваюць, хаця доктар адказваў. Калі вам трэба спытаць, як прайсці па вуліцы, гэта адна, але іншая справа — зразумець свой статус па здароўі, перспектывы, апісанні тых ці іншых тэхналогій».

Лепш спытаць лекара, чым Google

Рэпрадуктыўнае здароўе з’яўляецца часткай агульнага здароўя. Кансультацыя рэпрадуктолага не з’яўляецца чымсьці незвычайным, і адзіная працэдура, якая хоць неяк адчуваецца, — гэта вагінальнае ўльтрагукавое даследаванне. Лепш прайсці яе і разумець свой статус, шанцы, што трэба, што не трэба, якога кшталту ўдзел патрабуецца ад лекара.

«Я заклікаю да здаровага стаўлення да сваёй рэпрадуктыўнай і сэксуальнай сферы, таму што любое табуяванне выключае яе з поля зроку і здаецца, што яе няма. Адпаведна, не трэба ні займацца ёй, ні неяк сачыць за ёй. І часам мы якраз сустракаем тыя самыя працяглыя, запушчаныя сітуацыі. Да яе трэба ставіцца проста як нармальнай, неад’емнай часткі сябе. Калі ў вас ёсць нейкія пытанні, лепш задаць іх адмыслоўцу, чым гуглу ці форуму, таму што, нажаль, там бывае эфект памылкі таго, хто выжыў - туды трапляюць, як правіла людзі, у якіх штосьці не атрымалася, і іх досвед не заўсёды адлюстроўвае тое, што сапраўды ў папуляцыі».

Як працуе заканадаўства ў сферы рэпрадуктыўных тэхналогій у Польшчы

Нельга сказаць, што падыходы да рэпрадуктыўнага здароўя кардынальна адрозніваюцца ў розных краінах. Хутчэй у Польшчы, напрыклад, яны крыху абмежаваныя ў той ці іншай меры заканадаўствам. Польскае заканадаўства ў сферы рэпрадуктыўных тэхналогій адрозніваецца ад агульнасусветных падыходаў.

• Да 35 гадоў тут не дазволена апладненне больш за шасці яйкаклетак у ходзе экстракарпаральнага апладнення. Ёсць выключэнні, але яны патрабуюць абгрунтавання.
• Забаронены сацыяльныя пераносы. Пасля дыягностыкі на храмасомную паталогію ў Польшчы пацыенты атрымліваюць заключэнне, што эмбрыён мае збалансаваны набор храмасом ці не, але без указання полу, каб нельга было пераносіць эмбрыёны толькі вызначанага полу.
• Забаронена сурагатнае мацярынства.
• Забаронена знішчэнне эмбрыёнаў - утылізацыі як такой няма. Уласна, таму і ёсць абмежаванні колькасці аплодненых яйкаклетак, каб не прадукаваць залішнюю колькасць эмбрыёнаў, хоць менавіта гэта робіць эфектыўнай працэдуру экстракарпаральнага апладнення.
• Партнёры не павінны быць у зарэгістраваным шлюбе, але гэта павінна быць пара. Павінен быць малады чалавек, які скажа, што будзе бацькам гэтага дзіцяці. Нават калі сітуацыя такая, што ім трэба выкарыстоўваць донарскую сперму, усё роўна яны павінны быць парай. Тое ж датычыцца штучнай інсемінацыі - для дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій павінна быць пара.
• У Польшчы абсалютна ананімнае донарства спермы і яйкаклетак.