Беларускую літаратуру вывучаюць у школе цягам васьмі гадоў, ад пятага да адзінаццатага класа. За гэты час вучні знаёмяцца з творчасццю больш як 200 аўтараў. Жанчын сярод іх толькі 11. Такі ўзровень шкляной столі ўсталяваны ў беларускай літаратуры. На думку гендарнага даследчыка Уладзіслава Гарбацкага школьныя праграмы па літаратуры не адлюстроўваюць змены ў сучасным свеце: «Яны нібыта застыглі ў часе». Пісьменніца Ганна Янкута кажа, што нават вяртанне ў праграму пісьменніц не вырашыць праблему школьных праграм: «Варта цалкам перагледзець падыход да навучання літаратуры».
Чаму складальнікі школьнай праграмы не хочуць заўважаць жанчын-аўтарак і што варта змяніць у вывучэннні літаратуры, Уладзь Гарбацкі і Ганна Янкута расказалі для канала «Тётя Ира Разрешила» .
«Сістэма адукацыі Беларусі застаецца гендарна сляпой»
Адукацыю і, у прыватнасці, літаратуру варта разглядаць як частку публічнай прасторы, лічыць Уладзіслаў Гарбацкі. У недэмакратычных культурах гэтыя сферы знаходзяцца пад моцным уплывам традыцыйных, патрыярхальных установак.
«Сістэма адукацыі Беларусі застаецца гендарна сляпой, гендарна малачуллівай, часта ігнаруе заходнія ды ўласныя напрацоўкі ў сферы гендарных студыяў, наогул не інтэгруе гендарную прызму ў навуку. У адукацыйнай сістэме краіны працуюць людзі з пэўнымі аднабаковымі і кансерватыўнымі ўстаноўкамі, традыцыйным бачаннем сьвету. Менавіта гэтыя людзі вызначаюць курс, складаюць праграмы, пішуць падручнікі. Таму ў школьных праграмах па літаратуры зусім мала жанчынаў - яны недаацэненыя, не ўключаныя».
«Калі паспрабаваць разабрацца, чаму школьная праграма па беларускай літаратуры выглядае так, як выглядае, — разважае Ганна Янкута, — варта звярнуць увагу на два чыннікі: савецкі літаратурны канон і палітычная воля цяперашняга кіраўніцтва»
Разглядаючы другі чыннік, пісьменніца прыводзіць у прыклад выключэнне са школьнай праграмы па рускай літаратуры твораў набелісткі Святланы Алексіевіч. Пра літаратурны канон яна тлумачыць больш падрабязна.
Чытайце таксама: Ажэшка посціла б кветачкі, Цётка — акцыі пратэстаў. Беларускія літаратаркі мінулых стагоддзяў «завялі» Instagram
Жанчына-аўтарка — канон ці не канон?
«У літаратуразнаўстве „канон“ — гэта сукупнасць твораў, якія лічацца важнымі для пэўнай нацыянальнай літаратуры. Іх вывучаюць у школе, даследуюць, перавыдаюць, па іх здымаецца кіно і г. д, — кажа Ганна Янкута. — Калі зусім спрашчаць, то раней у каноне былі ў асноўным творы аўтараў-мужчын, бо навукай, у тым ліку літаратуразнаўствам, займаліся пераважна мужчыны. Праз гэта творы, што пісалі жанчыны, часта здавалася ім нецікавым, другасным».
Пазней у навуку і грамадскае жыццё прыйшлі жанчыны і прадстаўнікі/прадстаўніцы іншых груп. Гэта змяніла ўяўленні пра канон. У ім з’явіліся творы жанчын, аўтараў з карэнных народаў і г. д. Паняцце канону пачало размывацца.
«У беларускай літаратуры падобныя працэсы таксама ідуць: ёсць даследаванні жаночай літаратуры, з’яўляюцца анталогіі жаночых твораў, адкрываюцца новыя імёны. Варта згадаць зборнік казак прабабулі Максіма Багдановіча Рузалі Асьмак, якія сабраў і падрыхтаваў Антон Францішак Брыль. То бок ствараецца нешта накшталт новага канону жаночай літаратуры. Але гэтыя жывыя працэсы, на жаль, ніякім чынам не закранаюць школьную праграму, не адлюстроўваюцца ў ёй, бо ёсць згаданы вышэй другі чыннік. Таму праграма, хоць і зазнае касметычныя змены, па сутнасці застаецца такой жа, якой была ў савецкія часы».
«Адсутнасць афіцыйнай крытычнасці не дазваляе ставіць пад сумнеў існыя падручнікі і спісы класікаў, асабліва савецкага перыяду, — адзначыў Уладзіслаў Гарбацкі. — А там, вядома, дамінуць мужчыны - Лынькоў, Лужанін, Танк, Шамякін, Брыль, Мележ, Навуменка і інш.»
Яшчэ адной прычынай таго, што творы жанчын не ўключаюць у літаратурны канон і навучальныя праграмы, Гарбацкі называе стэрэатып пра «нібыта неўніверсальнасць, вузасць жаноцкай тэмы ў творчасці».
«У Беларусі, — кажа даследчык, — пытанне дасюль не ўспрымаецца, як праблема. Улады, міністэрства, дзяржаўныя выдавецтвы працягваюць ігнараваць як гендарныя прапановы ў адукацыйнай педагагічнай дзейнасці, так і рэальныя чаканні моладзі, новых пакаленняў беларусаў/ак».
«Ад жанчын чакаюць іншага»
Вобраз «геройскага пісьменніка» ў савецкім каноне — пераважна мужчынскі, зазначае Уладзіслаў Гарбацкі: «Толькі зрэдчас [гэта вобраз] патрыётак і рэвалюцыянерак, як Цётка. Яна — хутчэй выключэнне».
Яшчэ адну праяву савецкага маскуліннага канону ён бачыць у надзвычайнай ідэалагічнасці ў выбары класікаў: «Той ці тая, хто ідэйна не пасуе, у падручнікі не трапляе. Так сталася з Ларысай Геніюш, Наталляй Арсенневай, Святланай Алексіевіч і др. Канечне, пры гэтым і многія мужчыны іншай ідэалогіі таксама не трапляюць у спіс, каго можна чытаць шкалярам: Ф. Аляхновіч, В. Быкаў, А. Адамовіч, А. Бахарэвіч і г. д.»
«Гендарная слепата часта выкліканая патрыярхальнай устаноўкай, стэрэатыпам, што жанчыны створаныя для іншага: сям'і, дзяцей, прыватнай сферы. Вельмі часта ад жанчынаў чакаюць іншага ў кансерватыўных грамадствах — не пісьма, не твораў, а так бы мовіць „абслугоўвання мужчынаў“. І часта многія жанчыны даюць веры ў гэта, адмаўляюцца ад сваіх мараў і амбіцыяў».
Чытайце таксама: Роўнасць на літару «Х» або Жаночы тузін на мапе Гродна
На філфаку — адны дзяўчаты, а сярод аўтараў - большасць мужчын
Беларускія літаратуразнаўцы спрабуюць рэабілітаваць і вярнуць з нябыту забытых пісьменніц і паэтак. Напрыклад, складзена анталогія беларускай жаночанй паэзіі міжваеннага перыяду «Бліскавіцы». Але часта вернутыя імёны застаюцца вядомымі толькі ў вузкіх колах спецыялістаў/так. У школьныя і нават універсітэцкія праграмы яны не трапляюць.
Такая нягнуткасць, на думку Уладзіслава Гарбацкага, ігнаруе змены часу ды інтарэсы моладзі.
«Сярод студэнцтва [філалагічных факультэтаў] ўсё больш дзяўчатаў, ці нават іх абсалютная большасць. А ім цікава і важна чытаць не толькі досвед мужчынаў-аўтараў, але і аўтарак-жанчынаў, якіх проста няма ў падручніках і хрэстаматыях. Не варта забываць, што мастацкая літаратура з’яўляецца моцнай і важнай крыніцай ідэнтыфікацыі для маладых, важым арыентырам. А беларуская школьная праграма па літаратуры проста не дае арыентыраў нашым дзяўчатам, якія мусяць арыентавацца на мужчынаў».
Ці былі ў нас пісьменніцы да Ажэшкі і Цёткі?
Пісьменніцы, аўтаркі, паэткі, літаратаркі заўсёды былі і ёсць у беларускай літаратуры. Колькасць жанчын у літаратуры павялічваецца, але ў школьныя праграмы іх творы не трапляюць. «Рэдкія жанчыны ў падручніках — Цётка, Алена Васілевіч, Еўдакія Лось, Яўгенія Янішчыц і некаторыя іншыя дазваляюцца толькі таму, што яны лічацца ідэйна і ідэалагічна нейтральнымі і аўтарытэтнымі», — кажа Уладзіслаў Гарбацкі.
Даследчык кажа, што ў мінулым, акрамя Ажэшкі і Цёткі, і нават да іх, існавала цэлая кагорта іншых дасюль малавядомых шырокаму колу літаратарак ХІХ — першай паловы ХХ стст. Сярод іх — Пузына Альбіна Габрыеля, Эма Дмахоўская, Зоф’я Тжашчкоўская, Марыя Косіч, Алена Цэпрынская, Ванда Лявіцкая, Вольга Сахавара ды іншыя.
Таксама ігнаруецца сістэмай адукацыі літаратурная спадчына дыяспары. «Беларускія дыяспарныя пісьменніцы, ад Ніны Абрамчык, Аляксандры Саковіч, Зоры Кіпель да Міры Лукшы, Ірыны Варабей ды іншых, цалкам адсутнічаюць у школьных праграмах».
Вяртанне жанчын у праграму — пытанне часу. Ці гэтага дастаткова?
На думку Гарбацкага, развіццё літаратуразнаўства змяняе сітуацыю. Колькасць жанчын-літаратарак павялічваецца. Гісторыкі літаратуры вяртаюць нам імёны забытых аўтарак.
«У будучыні гэтыя працэсы прывядуць да таго, што школьная праграма па літаратуры будзе абавязкова перагледжана, у тым ліку з гендарнага пункту гледжання. Усё толькі пытанне часу».
На думку Ганны Янкуты, пераглядзець трэба ўвогуле падыход да складання школьнай праграмы па літаратуры.
«Мне здаецца, што недастаткова проста дадаць у школьную праграму па літаратуры больш пісьменніц ці кагосьці яшчэ. Варта цалкам перагледзець падыход да навучання літаратуры, зрабіць яго гнуткім і сучасным, зразумець, як і чаму мы хочам вучыць дзяцей у школе. Тады ўжо можна будзе складаць новую праграму, у якой будуць нароўні прадстаўленыя творцы-жанчыны і мужчыны, пісьменнікі/пісьменніцы, якіх заўсёды памяталі і чыталі, і тыя, чые галасы былі заглушаныя, аўтары і аўтаркі, якія пісалі на мове ідыш, творцы, якім давялося пісаць за мяжой, — усё багацце літаратуры, якая стваралася ў Беларусі».
Чытайые таксама: «Белы спеў» адважных жанчын. У Германіі вышла кніга з гісторыямі беларусак. Сярод іх ёсць гарадзенкі
