У пачатку 2019 года ў рэдакцыю Hrodna.life гарадзенка Тэрэза Саловіч прынесла фотаархіў свайго дзядзькі - польскага афіцэра Мечыслава Шчэнснага, які служыў у Гродне ў 76-м палку імя Людвіка Нарбута і загінуў пад Варшавай у баях з немцамі ў верасні 1939 года. Сёння, да 80-годдзя з дня пачатку Другой сусветнай вайны, мы публікуем увесь фотаархіў афіцэра, а таксама расказваем гісторыю гродзенскага палка.
Пра ўласніка архіва
Мечыслаў Шчэнсны нарадзіўся ў Крывым Беластоцкага ваяводства ў 1911 годзе. У сярэдзіне 1930-х ён пераехаў у Гродна, тут праходзіў службу ў 76-м пяхотным палку імя Людвіка Нарбута.
У 1920−30-я гады, аж да пачатку Другой сусветнай вайны, 76-ы полк дыслакаваўся ў Гродзенскім гарнізоне. Ваенны гарадок у той час знаходзіўся на тэрыторыі, абмежаванай вуліцамі Касцюшкі, Бэма, Сабескага і Нарбута. Сёння тры з іх носяць іншыя назвы — Шчорса, Захарава і Чырвонаармейская, толькі вуліца Касцюшкі не памяняла назвы. У гэтым месцы ўкліньваюцца астраўкі жылога сектара, крамы і розныя арганізацыі.
У Гродне малады афіцэр сустрэў дзяўчыну Яніну Бубко. У пачатку 1939 года яны пажаніліся, жылі на сучаснай вуліцы Заводскай. Неўзабаве Мечыслаў, тады ўжо ў званні паручніка, у складзе свайго палка адпраўляецца на перадавую сустракаць немцаў. Загінуў афіцэр на чацвёрты дзень вайны — 4 верасня ў Сулеюве (Лодзьскае ваяводства).
У фотаархіве Шчэнснага шмат здымкаў, дзе вайскоўцы 76-га палка знаходзяцца на палявых занятках блізу Гродна, ля Нёмана, а таксама ў цэнтры Гродна на гарадскіх мерапрыемствах.
Гісторыя палка
76-ы Лідскі полк пяхоты імя Людвіка Нарбута быў утвораны ў Вільні 5 студзеня 1919 года як Лідскі полк стральцоў. Гэтая вайсковая частка прымала ўдзел у савецка-польскай вайне 1920 года ў складзе Войска Польскага.
У 1920-я гады 76-му палку было прысвоена імя Людвіка Нарбута. Людвік Нарбут быў актыўным удзельнікам паўстання 1863 года, сынам вядомага гісторыка і публіцыста Тэадора Нарбута. Ён кіраваў атрадам паўстанцаў у Лідскім павеце, атрымаў некалькі перамог у партызанскіх баях з царскімі войскамі. У баі ў лесе на беразе Дубіцкага возера, падчас выхаду з акружэння, Людвік Нарбут быў двойчы паранены ў нагу і грудзі, ад атрыманых ран памёр на полі бою.
У 1920−30-я гады, аж да пачатку Другой сусветнай вайны, 76-ы полк дыслакаваўся ў Гродзенскім гарнізоне. Полк арганізацыйна уваходзіў у 29-ю дывізію пяхоты Акругі корпуса III, штабы якіх таксама знаходзіліся ў Гродне. Полк размяшчаўся ў былых царскіх Вяцкіх казармах па цяперашняй вуліцы Чырвонаармейскай, у сучасным 11-м ваенным гарадку. У той перыяд казармы называліся Легіянерскімі (koszary Legionowe). Ваенны гарадок быў пашыраны, пры гэтым знеслі частку струхлелых складскіх і гаспадарчых будынкаў і пабудавалі новыя, у тым ліку яшчэ адну двухпавярховую казарму. Легіянерскія казармы складаліся з 21 цаглянага будынка, больш за палову з якіх збудавалі да рэвалюцыі, астатнія былі дабудаваныя ў міжваенны час.
Легіянерскія казармы былі адносна самастойным маленькім светам усярэдзіне вялікага горада, тэрыторыя якога старанна ахоўвалася. Тут была асобная ўлада, унутраны гандаль са сваімі грашыма, забаўляльныя, адукацыйныя і рэлігійныя ўстановы, і нават месца зняволення — карцар.
Акрамя 76-га пяхотнага палка і яго штаба, у мястэчку размяшчаўся таксама штаб 81 палка пяхоты 29-й дывізіі. Сам жа 81-ы полк размяшчаўся ў казармах па вуліцы Маставой. У мястэчку былі палкавая школа, салдацкая крама, і, відаць, афіцэрскае казіно. Былі выпушчаныя нават спецыяльныя алюмініевыя боны для разлікаў у палкавых установах унутры гарадка. На тэрыторыі Легіянерскіх казармаў, у двух даволі вялікіх будынках, збудаваных яшчэ ў 1880-я гады як афіцэрскія флігелі, знаходзіліся кватэры афіцэраў гэтага палка і іншых вайсковых частак гарнізона. Напрыклад, там пражываў паручнік Шары (Szary), афіцэр сувязі 29-га палка палявой артылерыі. У той жа час камандзір 76-га палка палкоўнік Азевіч (1932 г.) жыў у афіцэрскіх асабняках на Баніфратарскай вуліцы (суч. Свярдлова).
У адной з чатырох трохпавярховых батальённых казармаў знаходзілася каталіцкая капліца — дамавы храм для асабістага складу палка, які займаў значную частку паверха.
У многіх гарадскіх мерапрыемствах у Гродне прымаў удзел бліскучы ваенны аркестр 76-га палка, зрэшты, як і асабісты склад гэтай вайсковай часткі. Ён праходзіў парадам па цяперашняй Савецкай плошчы ў Дзень незалежнасці Польшчы. Не раз і насельніцтва сталічнай Варшавы вітала вайскоўцаў палка ў ходзе найважнейшых дзяржаўных святаў. У другой палове 1930-х гадоў, па традыцыі, полк, сфармаваны на радзіме маршалка Пілсудскага, прымаў удзел у мерапрыемствах, прысвечаных памяці правадыра ў Кракаве.
У 1922 годзе ваенным міністэрствам (Міністэрствам Спраў Вайсковых) Польшчы быў зацверджаны памятны знак 76-га Лідскага палка пяхоты. Знак быў выкананы ў форме крыжа з падоўжанай падставай, да якога мацаваўся арол — сімвал польскай дзяржавы. На палях крыжа размяшчаўся надпіс «Вільня» і «5 ст. (студзеня) 1919», які казаў аб месцы і даце стварэння палка.
У міжваенны час вялікая ўвага надавалася спорту і агульнафізічнай падрыхтоўцы вайскоўцаў. На тэрыторыі Легіянерскіх казармаў быў гімнастычны гарадок, валейбольная пляцоўка і іншыя спартыўныя збудаванні. У непасрэднай блізкасці ад мястэчка знаходзіўся найбуйнейшы гарадскі стадыён Акруговага таварыства фізічнага выхавання па вуліцы Сабескага (цяпер — Захарава). Цяпер гэта — стадыён факультэта фізкультуры ГрДУ. Ён быў узведзены вясной 1924 года на тэрыторыі былога царскага ваеннага гарадка 26-й артылерыйскай брыгады пры ўдзеле асабістага складу Лідскага палка.
У тыя гады гэтае месца актыўна выкарыстоўваўся вайскоўцамі 76-га палка пяхоты — завадатарамі спартыўнага жыцця не толькі ў гарнізоне, але і ва ўсім горадзе. Пра гэта сведчыць той факт, што ўсе асноўныя сілы даваеннага гродзенскага футбола былі сабраныя ў вайсковай камандзе «WKS Grodno» (у перакладзе даслоўна СКА — спартовы клуб войска ў Гродна), якая першынствавала ў чэмпіянатах Беластоцкага ваяводства 1931−1934 і 1936−1939 гадоў. Спачатку яна прадстаўляла менавіта 76-ы полк пяхоты і называлася «WKS 76 PP», а пазней — увесь Гродзенскі гарнізон. Кіраўніком секцыі і вялікім прыхільнікам футбольнага клуба быў паручнік Караль Даўгяла.
У сезоне 1938/39 гадоў гродзенскія армейцы ва ўсіх матчах страцілі толькі адно ачко! Гэта, магчыма, была самая моцная каманда даваеннага Гродна. У яе аснове гулялі: Зянько-Бубновіч, Юргілевіч, Лупачык, Стемпіньскі, браты Мельнікавы, Яўген Адамчык, Іжыньскі, Пабураны, Ёб і іншыя.
Усе футбольныя матчы праходзілі ў суботы днём ці вечарам на стадыёне побач з мястэчкам 76-га палка, вайскоўцы якога былі актыўнымі балельшчыкамі. Кожны матч ператвараўся ў сапраўднае гарадское свята. Напярэдадні газеты не скупіліся на анонсы гульні. У дзень матчу на стадыёне часта выступаў ваенны аркестр 76-га палка, а перад галоўнай гульнёй дня «для разагравання публікі» праводзіліся матчы юніёраў. Квіткі на тыя часы каштавалі нятанна — да 1 злотага, але гэта не адпуджвала сапраўдных прыхільнікаў спорту, народа збіралася вельмі шмат. Фанаты бурна рэагавалі на ход гульні, а ваеннае кіраўніцтва рашуча змагалася за дысцыпліну на футбольным полі і вакол яго.
Вайскоўцы 76-га палка ў складзе Спартыўнага клуба арміі мелі дасягненні не толькі ў футболе. Яны былі аднымі з арганізатараў польскай федэрацыі хакея на траве ў 1926 г.
Побач з мястэчкам, паміж вуліцамі Бэма (Шчорса) і Скідзельскай (праспект Касманаўтаў), у 1920-я гады размяшчалася тэрыторыя польскай ваенізаванай арганізацыі WFiPW (аналаг цяперашняй ДТСААФ). Да сярэдзіны 1930-х там былі цір, дзве двухпавярховыя казармы (захаваліся), сталовая, штаб і спартзала (таксама захаваліся), розныя склады, сховішчы і да т.п. У той час гэтыя ўсе гэтыя казармы называліся казармамі Бэма (koszary Bema). Польскія вайскоўцы 76-га пяхотнага палка бралі актыўны ўдзел у правядзенні заняткаў па ваеннай падрыхтоўцы з гродзенскай моладдзю. У савецкі час гэтую тэрыторыю займаў 9-ы ваенны гарадок, зараз на яго месцы ўзведзены новы жылы мікрараён.
Паводле аднаго з загадаў галоўнага штаба Войска Польскага з 1930-х гадоў 76-ы полк быў залічаны да палкоў узмоцненай катэгорыі і на час вайны ўваходзіў у першую чаргу мабілізацыі.
Калі 1 верасня 1939 года ў 4.45 раніцы, згодна з планам «Вайс», нямецкія войскі без аб’яўлення вайны пачалі наступ на ўсім працягу нямецка-польскай мяжы, а таксама з тэрыторыі Маравіі і Славакіі (лінія фронту склала каля 1600 км), на абарону межаў дзяржавы разам з іншымі часткамі выступіў і 76-ы Лідскі полк пяхоты з Гродна. Ён увайшоў у склад войскаў «Прусы» («Prusy»).
У пачатку верасня 1939 г., дакладней, 4−6 верасня, 76-ы Лідскі полк пяхоты імя Людвіка Нарбута прыняў свой апошні бой з нямецкімі войскамі ў раёне горада Пётркув (Piotrkow) у Польшчы. Нямецкія войскі пераўзыходзілі колькасна сілы польскай арміі. Полк мужна змагаўся, але пацярпеў паражэнне.
Частка асабовага складу была страчана ў ходзе нямецкіх бамбардзіровак 4−5 верасня, але асабліва кровапралітным стаў начны бой з 5 на 6 верасня 1939 года, падчас якога загінулі больш за 30 афіцэраў і 650 салдат з 76-га палка. 29-я дывізія да таго часу атрымала загад адступаць, але ён не дайшоў да палка. Частка смела контратакавала немцаў і спачатку мела поспех на поле бою, але вораг кінуў супраць пяхотнікаў бронетэхніку, і пад раніцу непрыяцель перамог. Параненых раздушвалі танкі або дабівала нямецкая пяхота.
6 верасня 1939 года ў бітве пад Пётркавам загінуў і апошні камандзір палка падпалкоўнік Станіслаў Сянкевіч. Ацалелі толькі асобныя моцна парадзелыя падраздзяленні Лідскага палка. Многія выжылыя вайскоўцы палка ў ходзе адступлення патрапілі ў палон.
Нямецкія страты склалі 200 забітых і 40 спаленых аўтамабіляў і танкаў. Салдаты нямецкай танкавай дывізіі на полі паблізу вёскі Moрыца ў адплату за жорсткі супраціў расстралялі 19 узятых у палон афіцэраў, а частку радавых разам з групай мясцовых жыхароў спалілі жыўцом.
Многія з загінулых пад Пётркавам ваеннаслужачых 76-га палка былі выхадцамі з Гродзеншчыны. Так, да прыкладу, жыхар Лідчыны Казімір Рунец быў у палку кулямётчыкам, цудам выжыў у бітве і ў ходзе адступлення трапіў у палон да ворага. Ён быў змешчаны ў лагер для ваеннапалонных Stablack, тройчы спрабаваў уцякчы і быў пераведзены ў Stalag 8B Lamsdorf, цяпер гэта — Ламбінавіцэ Апольскага ваяводства Польшчы. У 2014 годзе «Лідская газета» апублікавала аповяд сына гэтага воіна Яўгена Казіміравіча Рунца пра лёс бацькі ў гады вайны.
Цяпер астанкі забітых на полі бою воінаў 76-га палка спачываюць на вайсковых могілках у горадзе Мілеюв (Milejow). Вядома 129 прозвішчаў загінулых, астатнія пахаваныя як невядомыя салдаты палка. Штогод у пачатку верасня там адбываецца ўскладанне вянкоў і кветак, а таксама набажэнства ў памяць забітых, з удзелам ветэранаў і нашчадкаў вайскоўцаў палка. Яшчэ адзін з невядомых воінаў з воiнскіх могілак у Мілеюве быў перапахаваны на могілках у горадзе Радомска. Там быў узведзены воінскі мемарыял, і астанкі героя спачываюць у Магіле невядомага салдата.
Матэрыял падрыхтаваны на аснове ўспамінаў Тэрэзы Саловіч і інфармацыі гродзенскага гісторыка-журналіста Аляксандра Сявенкі.
