«У 44-м у мяне быў цэлы арсенал». Гродзенец успамінае дзяцінства ў вайну

Гэтая гісторыя пра тое, як у 1944-м годзе юныя гродзенцы, не ўсведамляючы наступстваў, збіралі зброю і боепрыпасы, якія пакінулі пасля сябе нямецкія і савецкія салдаты. Іосіф Компель назаўсёды запамятаў момант, калі яму адарвала пальцы, калі ён пачаў разбіраць адзін з снарадаў. Яго ўспаміны ўвойдуць у другую кнігу ад Hrodna.life.

Іосіф Францавіч Компель нарадзіўся ў Высоке-Мазавецке (Wysokie Mazowieckie, Польшча) ў 1935 годзе. З 1936 года жыве ў Гродне. Беларус.

Чаканняў на лепшае жыццё не было

«Мой бацька з Ленінграда, рускі. Але ў 1920-я гады ён прыехаў у Польшчу, прыняў каталіцызм і перайшоў у польскую веру. Мама з Береставіцкага раёна, беларуска. І мяне пры нараджэнні запісалі беларусам. У 1936 годзе бацькі пераехалі ў Гродна, з тых часоў я і жыву ў гэтым горадзе. Спачатку мы жылі на вуліцы Жалезнай каля шклозавода, а ўжо калі я крыху падрос бацькі перабраліся бліжэй да цэнтра, на вуліцу Базыльянскую [суч. Лермантава]. Бацька працаваў сам на сябе, быў шаўцом. Заказаў хапала. А мама была хатняй гаспадыняй, часам прыслужвала кухаркай у пана ці ў вайсковай частцы. А так практычна ўвесь час яна была дома і даглядала дзяцей. Нас у бацькоў было трое і ўсе тры хлопчыкі. Я быў сярэднім».

З прыходам савецкай улады ў 1939 годзе сям’я Кумпеляў перабралася на вуліцу Красіньскага [суч. Бялінскага]. Там яны пасяліліся ў прыбудове падобнай да хлява, якая знаходзіліся на тэрыторыі вялікага дома адной гродзенскай сям'і.

«Саветы гэтую сям’ю саслалі ў Сібір, бо тыя былі багатымі. Палічылі іх кулакамі. Нашай сям'і жылося пры паляках не вельмі добра. Калі ўжо прыйшлі саветы, бацькі сказалі нам, што ў Гродне аб’явіліся іншыя гаспадары. Але вось нейкіх чаканняў на лепшае жыццё ў нас не было. Як пры паляках, так і пры іншай уладзе дома мы размаўлялі на простай — тутэйшай мове».

Цягнулі з крамаў усё што можна

Нямецкую акупацыю Гродна Іосіф памятае добра. Ён, як і многія іншыя хлапчукі, з цікаўнасцю назіраў за новымі салдатамі і тэхнікай у горадзе. Для шасцігадовага хлапчука гэта ўжо была другая змена ўлады ў горадзе.

«Калі немцы напалі, памятаю, што першыя бомбы яны скінулі на вуліцы Пясочную, каля Фарнага касцёла, і яшчэ дзесьці там. І яшчэ ў маёй памяці ёсць такі момант — немцы скідалі на парашутах нешта дзіўнае ў выглядзе пражэктара. Гэтая рэч доўга вісела і асвятляла ўвесь горад. Праз дзень або можа два мы з братамі выйшлі на вуліцу і ўжо каля дома ўбачылі першых немцаў, яны ішлі маршам і з песнямі.

У першыя дні акупацыі людзі ўсё што можна цягнулі з крамаў. Асабліва з вуліцы Нарутовіча [суч. Дзяржынскага]. Там былі раней яўрэйскія крамкі і ўсе туды ішлі. Самі яўрэйчыкі, мабыць, адчувалі, што немцы прыйдуць, і ўцяклі. Але многіх потым злавілі і адправілі ў гета. А бралі ў крамах усё запар. Хто мех бульбы пацягне, хто макароны або якую-небудзь вопратку. Немцы дазвалялі першы час гэтым займацца і ўсё казалі: «Гуд, гуд». Я з братамі таксама бегаў у крамы. У адной панабіраў цукерак і печыва за пазуху. Адтуль пабеглі ў казармы на Грандзіцкай [суч. Горкага]. Там да прыходу немцаў стаяла нейкая частка, але калі мы прыйшлі, нікога ўжо не было. Сталі ўсё абшукваць. У шафах знайшлі ад савецкай формы пятліцы і знакі адрознення. Узялі сабе і потым граліся ўсім гэтым".

«Мы былі бясстрашныя»

Гродзенец успамінае, што праз некалькі месяцаў пасля прыходу немцаў у Гродна, у горад сталі прыязджаць і розныя фраў з Нямеччыны — мадамы з дзецьмі. Яму здавалася, што гэта жонкі афіцэраў.

«Памятаю, як яны хадзілі па Нарутовіча з вялікімі сабакамі. А мы — мясцовыя пацаны — станавіліся і працягвалі руку і прасілі пфеніг. Памятаю, немец адзін сказаў: „Найн пфенігаў. Бом-бом“. Кінуў нам цукерак. Мы былі бясстрашныя тады, быццам бы і баяліся немцаў, але ўсё роўна да іх ішлі. Асабліва страшна было пры выглядзе рудавалосых або афіцэраў. Адзін мне так даў нагой, што я да гэтага часу адчуваю гэты боль. Мы, як звычайна, стаялі і прасілі ў іх, а афіцэр узяў і ўдарыў мяне па спіне ботам. А яны ў іх былі незвычайныя, а яшчэ падкаваныя. Ад удару ў мяне аж скура лопнула на спіне».

На некаторы час Іосіфа і яго братоў у 1942 годзе забраў дзядзька ў вёску Кодзеўцы, якая знаходзілася недалёка ад мяжы з Літвой. Там яны думалі перачакаюць вайну, але давялося вяртацца ў Гродна.

«Першы час было ціха, а пасля пачалося пекла. Дзядзька нечакана з’ехаў са сваёй сям’ёй у лес, а нас пакінуў дома. Пачаўся бой. Вёска за суткі пераходзіла па 3−4 разы, то да адных, то да іншых. Шмат людзей загінула. У горадзе такога не было, як там. А мы, бясстрашныя дзеці, ішлі пад кулі, і цудам у нас не патрапілі. І ў адзін момант я праваліўся ў торф, а брат быў на спіне ў мяне. Пашанцавала, што паспеў ухапіцца за нейкія галінкі. Так бы не выбраўся, засмактала б дрыгва нас.

Бацька пры немцах працаваў у раёне сучаснай вуліцы Лідскай. Там быў лагер у былой вайсковай частцы і туды прывозілі вопратку і абутак з фронту. Там ён нават трохі зарабляў. Неяк раз ён сабе прыгледзеў боты. Пераабуўся ў іх і адразу яго пабілі немцы. Нельга ў іх было браць, усё строга. Маглі і забіць. Гэта пры саветах за такое маглі і прэмію даць.

Памятаю, як немцы з Гродна пачыналі адыходзіць. У цэнтры горада тады было шмат салдат і тэхнікі. І вось у гэтай мітусні я заўважыў малаточак прыгожы. Ухапіўся, узяў яго, а немец адзін убачыў, дастаў пісталет і пачаў крычаць. Той у якога я спрабаваў скрасці, прасіў, каб у мяне не стралялі. Пашанцавала, а маглі і забіць. А з тым малаточкам прыйшоў дадому".

Зброя ў кожнага хлопца

Летам 1944 года Іосіф чарговы раз мог страціць жыццё. Гэтым разам ён стаў з сябрамі збіраць зброю і боепрыпасы, якіх у горадзе на той момант было вельмі шмат. Таксама правяралі забітых і бралі ў іх некаторыя рэчы.

«У 44-м у мяне быў цэлы арсенал зброі, палова хлява гэтым была запханая. Там і гранаты былі, пісталеты, аўтаматы нямецкія і савецкія, кулямёты. Усё што хочаш, толькі танка і гарматы не было. А іх, падбітых, хапала на палях, уздоўж Грандзіцкай. Іншы раз нясеш пісталет у хлеў і глядзіш, што ў цябе такі ўжо ёсць, то выкідаешь яго праз плот да суседзяў.

Пасля баявых дзеянняў сярод груды зброі на палях і некаторых вуліцах горада ляжалі і салдаты, і грамадзянскія. Цела гнілі, іх ніхто не спяшаўся хаваць. Мы нічога не баяліся і збіралі ўсё, што трэба было. Былі выпадкі, што здымаеш з забітага немца боты, як пацягнеш — і разам з ім палова ногі адрываецца. Частку цела выкідаеш, а боты забіраеш. Такі быў час.

Выявіў я неяк капсулу ад снарада. Забраў дадому і пачаў разбіраць. На печку паклаў - і як ірванула! Брата маленькага нават у акно адкінула, а мне адарвала пальцы і атрымаў розныя пашкоджанні. Праз некалькі дзён да мяне прыйшоў сусед з Грандзіцкай, старэйшы за мяне быў, называлі яго Козебрудка. Кажа мне такі: «Навошта палез? Калі не ўмееш, не бярыся». І што вы думаеце, праз некалькі дзён мне пацаны перадаюць, што Козебрудка падарваўся. Я да яго прыйшоў дадому, а ён з адарваным пальцам, параненай рукой і абгарэлым целам. Быў чорны, як малпа. Знявечыў сябе. І тады я яму сказаў: «Ніколі не смейся з іншых».

Зброю забіралі на машыне

Іосіф кажа: не перадаць словамі, колькі розных эксперыментаў яны праводзілі са зброяй у дзяцінстве.

«І не толькі дзеці так рабілі, але і дарослыя. Адзін знаёмы мужык узяў капсулу ад патрона, пачысціў ад пораху, засыпаў тытуню, толькі зацягнуўся і паляцеў…

У дзяцінстве я страляў з розных відаў зброі і гранаты з сябрамі кідаў у Нёман — рыбу так глушылі. Бацькі нічога не ведалі, але такое было насамрэч. Толькі праз некалькі месяцаў, як немцы сышлі, на вуліцах горада стала ездзіць машына. І стала спыняцца каля кожнага дома. Выходзілі салдаты, правяралі будынкі і адрыны. Прыехалі і да нас, усю зброю забралі. З нашай вуліцы Красіньскага вывезлі цэлы грузавік. Трэба разумець трагедыю вайны ў Гродне, тады амаль у кожнага хлопца былі нейкія запасы знойдзеныя пасля баёў".

«Не пажадаеш такога дзяцінства нікому»

Нягледзячы на ​​тое, што Іосіф у дзіцячыя гады страціў пальцы, у яго было хобі - займацца музыкай. А працаваў ён на адным з прадпрыемстваў Гродна.

«Ужо ў савецкія гады неяк патрапіў я ў камандзіроўку ў Маскву. Ну і пачалі ў мяне пытацца масквічы пра акупацыю, зброю, пальцы і г. д. Я ім кажу: ну неяк жылі пры немцах, выжывалі. А яны мне ў адказ: „Вы, напэўна, дапамагалі немцам. Чаму не ўцякалі?“. Гэта ім добра так было казаць і галаву дурыць мне, бо сядзелі ў тыле. Патрапілі б яны ў акупацыю, як мы, то па іншаму казалі б. Колькі мірных гараджан загінула, колькі гродзенскіх дзяцей скалечылі сябе. Не пажадаеш такога дзяцінства нікому».