Спадчына

Жыхар Пярэселкі - пра гісторыю вёскі, акупацыю і яўрэяў, якія дапамаглі з працай

Пасля доўгага перапынку Hrodna.life аднаўляе рубрыку з успамінамі сталых гродзенцаў. Гісторыю 87-гадовага Генрыха Кізюкевіча журналіст Руслан Кулевіч запісаў яшчэ ў чэрвені 2020 года, але праслухаць запіс атрымалася толькі цяпер. Гродзенец распавёў пра жыццё ў Пярэселцы, нямецкую акупацыю і дапамогу вязням гета, што дапамагло ўдала працаўладкавацца пасля вайны.

Генрых Кліментавіч Кізюкевіч нарадзіўся ў 1934 годзе ў вёсцы Пышкі, але пражыў усё жыццё на супрацьлеглым беразе Нёмана, у вёсцы Пярэселка. Католік. Пасля вайны пайшоў вучыцца ў польскую школу. Працаваў шафёрам.

Нарадзіўся ў Пышках, але жыў у Пярэселцы

Бацька Генрыха родам з Пярэселкі, а маці была з Пышкоў. Дзве вёскі пасля вайны ўвайшлі ў склад горада. Сям’я гродзенца — са звычайных сялян, якія працавалі на сваёй зямлі.

«Бацька з маці пазнаёміліся, калі ён служыў у польскім войску і рабіў пантонны мост на Нёмане, акурат каля Пышкоў. Ажаніліся і жылі ў Пярэселцы. А калі маме прыйшоў час мяне нараджаць, яе пераправілі па Нёмане ў Пышкі да яе бацькоў. Там роды прымала бабка. Як нарадзіла мяне, то назад пераплыла Нёман і вярнулася да бацькі ў Пярэселку».

Вайскоўцы з Гродна робяць переправу на Нёмане. Фото з архіва Міхаіла Шчэнснага

Генрых кажа, што ў вёскі Пярэселка багатая гісторыя. Сёння на месцы вёскі мікрараён савецкіх шматпавярховікаў.

«Гэтую гісторыю распавёў мне мой дзед, а яму іншыя старажылы і так з пакалення ў пакаленне. Вёска Пярэселка раней называлася Пышкі. Калісьці, яшчэ дзесьці 600 гадоў таму, былі Пышкі па абодва бакі Нёмана — правыя і левыя. Апошнія засталіся па той бок Нёмана. Другія Пышкі пан перанёс, даў сялянам зямлю ў адным месцы, таму і назвалі новую вёску Пярэселка — ад слова „перасяляцца“. Гэта, можна сказаць, „правыя Пышкі“, там дзе могілкі ў лесе захавалася. Жылі ў вёсцы як праваслаўныя, так і каталікі. Працягласць Пярэселкі была прыблізна 2 км».

Генрых Кізюкевіч да Другой сусветнай вайны. Фото з архіву сям'і Кізюкевічаў

Чытайце таксама: «Мы ўвайшлі ў горад са сваімі традыцыямі». Жыхар Пярэселкі правёў экскурсію па сваім раёне

Пачатак вайны і бацька ў палоне

Бацька Генрыха скончыў у Гродне школу падафіцэраў. Незадоўга да пачатку Другой сусветнай вайны ён быў мабілізаваны ў рэзерв. Пасля пачатку вайны немцы ўзялі яго ў палон.

«Памятаю, як ён на кані прыехаў у вёску і мы з ім развіталіся, а сустрэліся зноў толькі праз 20 гадоў. Дзесьці каля Белавежскай пушчы ён трапіў да немцаў у палон. Яго этапавалі ў Кёнігсберг [суч. Калінінград] і пасля вайны ён не хацеў ужо вяртацца ў савецкі Гродна. Чакаў нас у Беластоку, але маці не паехала. Так мы і засталіся, хоць многія з’язджалі ў Польшчу».

У верасні 1939 года ў Гродна ўвайшлі савецкія войскі. Некаторыя жыхары тады выйшлі на абарону горада. Генрых распавядае, што яго дзядуля быў не супраць рускіх: ён чакаў ад іх парадку.

«Ён думаў, што будзе лепш, бо дзед служыў у Царскай арміі і вельмі хваліў рускіх. Успомінаў Санкт-Пецярбург. Але з прыходам камуністаў атрымалася ўсё наадварот — людзей кулакамі сталі рабіць і высяляць. У нас у Пярэселцы нікога не вывезлі, а з іншых вёсак шмат. Памятаю, лесніка Барцэвіча вывезлі. У 1945 годзе яго дом заняў Браніслаў Вусік. Я не бачыў абарону горада, але, па расказах старэйшых, студэнты ў Гродне ў верасні 1939 года не пускалі праз мост рускіх. Палілі бутэлькі і кідалі на танкі. Іх у выніку забілі і потым пахавалі ў цэнтры горада».

Чытайце таксама: Пазнаёміцца з мужам дапамагла «Анна Каренина». Найстарэйшая жыхарка Пярэселкі распавядае пра сваё жыццё

Немцы і Пярэселка

Пры немцах займаўся земляробствам, успамінае Генрых. Дапамагаў па гаспадарцы і час ад часу выязджаў у горад. Прыходзілі ў Пярэселку і лісты ад бацькі з палону.

«У чэрвені 1941 года ў Гродна прыйшлі немцы. Я іх убачыў каля калодзежа насупраць дома, яны там мыліся. Ішлі свабодна. Нам — дзецям — давалі цукеркі. Мы не баяліся іх. Ды і як такіх баёў не было каля нас. У лесе ў Пышках стаяла савецкая частка, нікога з грамадзянскіх туды не пускалі. Як немцы пачалі бамбіць, усе салдаты ўцяклі. Хто як мог, усё пакідалі».

Генрых не памятае, каб немцы зверствавалі ў яго вёсцы. Ён успамінае, як акупанты забралі каня дзеда, але пры гэтым заплацілі яму.

«Неяк дзед павёў свайго прыгожага каня ў Грандзічы на праверку, ён спадабаўся немцам і яны забралі яго. Нават заплацілі, але потым яшчэ дзед дакладваў свае, каб купіць худога каня.

Падчас акупацыі, я хадзіў у горад. Памятаю, як у Фару на катэхізіс хадзілі, там нас вучылі манашкі, якія жылі ў Брыгітках. У самым касцёле немцы вялі імшу. Калі мы заходзілі - яны ўсе па баках і давалі нам прайсці. Імша ў іх ішла на нямецкай".

Немцы прызначылі ў Пярэселцы солтыса: ім стаў сусед Генрыха.

«Нашага Яна Кізюкевіча выбралі. Быў ён добрым мужыком, я яго любіў. Я чуў, што ён дапамагаў, аберагаў Пярэселку, як мог, але пасля вызвалення рускія прыйшлі і арыштавалі яго. У турме ў Гродне ён і памёр».

Солтыс вёскі Пярэселка Ян Кізюкевіч з сям’ёй, 1930-я гг. Фота з архіва сям'і Якуцэвічаў

Па ўспамінах іншых старажылаў Пярэселкі, Ян Кізюкевіч праз вёску перапраўляў вязняў гета ў бяспечнае месца, а таксама адмазваў вясковую моладзь ад выезду на прымусовыя працы ў Германію.

Чытайце таксама: «Быў cолтысам у Пярэселцы і ратаваў людзей». Гродзенка распавяла пра бацьку, якога 75 гадоў таму назвалі ворагам і замардавалі ў турме

«Наогул у Пярэселцы былі вельмі дружныя людзі і дапамагалі адзін аднаму. Калі хтосьці памрэ, то ўсе ішлі спяваць. Была традыцыя, што памерлага з Пярэселкі неслі на плячах на могілкі ў Пышкі. Неслі каля трох кіламетраў, нікога не вазілі на калёсах. Паміралі праваслаўныя — палякі спявалі, і наадварот. Такія ў нас людзі былі».

Чытайце таксама: Крыжы на раздарожжах. Гродзенка з Пярэселкі пра традыцыю маёвых набажэнстваў, што сыходзіць разам з вёскай

Выпадак у гета

У Перэселцы не было яўрэяў, але ў вясковых у горадзе з імі склаліся сяброўскія адносіны. Большая частка гандлю ў даваенным Гродне была за яўрэйскімі гандлярамі.

«Я памятаю, як мы з дзедам да іх у гета прыязджалі. Гэта было разы два. Мы туды бульбу вазілі, пакуль гэта можна было. Я памятаю, брама ў гета была крыху ніжэй вінзавода па Віленскай, другая ад Савецкай вуліцы, дзе цяпер ЗАГС, і на Замкавай каля пажарнай часткі. Прывозілі чатыры мяшкі бульбы. Прыходзіў адзін яўрэй, браў і насыпаў іншым. Усе стаялі ў чарзе. За бульбу дзед грошы не браў, вязні плацілі якой-небудзь прадукцыяй, якую рабілі ў гета. Там былі добрыя спецыялісты».

Генрых успамінае, што людзей у гета было шмат, усе ў лахманах. Ехаць у гета ён не баяўся, але ў мэтах бяспекі ад дзедавай павозкі не адыходзіў. Немцы пастаянна правяралі. Адгалоскі паездак у гета прыйшлі да Генрыха праз 11 гадоў пасля вайны.

«1956 год, я ўжо прыйшоў з арміі. Вярнуўся ў Гродна і не мог знайсці працу. На Савецкай плошчы ў бочцы я ўзяў піва. П’ю і падыходзіць да мяне яўрэй Бэбка, памятаю яго прозвішча, і так кажа: „Гэтыя жыды, якія там стаяць — Беленькі, Марозевіч і Рохлес — хочуць з табой пагаварыць“. Я бяру сваё піва, падыходжу, стары яўрэй кажа: „Ты з Пярэселкі? Твайго дзеда звалі Дамінік? Ты быў у гета?“ Я сказаў, што так. Ён тады спытаў у мяне пра працу, я сказаў, што не магу знайсці. Тады ён прапанаваў пайсці да іх на працу ў нарыхтскот».

У пасляваенныя гады ў Гродне нарыхтскот быў у Пышках, дзе цяпер Зелянбуд. Генрыху яўрэі прапанавалі прыйсці на наступны дзень і ўладкавацца кіроўцам.

«У першы ж дзень працы не было — ляжаў на пляжы на Вусіках. Так я хадзіў на працу каля месяца. Потым прыйшла тэлеграма ў бухгалтэрыю. Мне сказалі браць даверанасць і ісці атрымліваць машыну на вакзал. Я атрымаў машыну і стаў працаваць. Я гэтую гісторыю распавёў, каб паказаць, што яўрэі памяталі, хто ім дапамагаў у час вайны. Дзед карміў іх бульбай, і яны мне дапамаглі. Дзякуючы гэтым яўрэям, я зарабляў нядрэнныя грошы і працаваў кіроўцам шмат гадоў».

Чытайце таксама: «Мы з Пярэселкі». Як вясковыя хлопцы баранілі Фарны касцёл у Гродне

Генрых Кізюкевіч на кані ў Пярэселцы, пачатак 1940-х гг. Фота з архіву сям'і Кізюкевічаў

Вызваленне і зброя ў дзяцей

Вызваленне Гродна ў ліпені 1944 года расцягнулася на два тыдні. 16 ліпеня савецкія войскі вызвалілі правабярэжную частку горада, а праз восем дзён атрымалася фарсіраваць Нёман. Каля тыдня жыхары Пярэселкі чакалі вызвалення ў Крэйдавых гарах.

«Немцы трымаліся, кантралявалі Нёман і не пускалі саветаў на іншы бераг. Толькі рускія пачнуць пераходзіць па пераправе, немцы як пачнуць паліць. Толькі калі фронт прайшоў далей, мы вярнуліся ў Пярэселку і працягнулі жыць. Пасвілі кароў у полі і збіралі зброю. Усе Пышкі былі ў забітых салдатах, снарадах і рознай зброі. Целы дзесьці хавалі ў рвах, а зброю збіралі і ў поле, там быў схрон. У войску потым пыталіся ў мяне, дзе я так навучыўся страляць. А гэта ўсё пасляваеннае дзяцінства».

Пасля вайны Генрых пайшоў вучыцца ў польскую школу на сучаснай вуліцы Сацыялістычнай. Кажа, што часам хадзіў на вучобу са зброяй.

«Прыносіў абрэзы, пісталеты і аўтаматы, там мянялі з гарадскімі на сшыткі. У прыбіральні правяралі-стралялі ў апілкі. Адзін раз так моцна стрэліў, што выбег настаўнік і крычыць, што падарваліся дзеці. Там нас настаўнікі і злавілі. Да канца дня ў Пярэселку прыехала машына і ўзялі дзецюкоў. Прыйшлося распавесці, дзе хавалі ў Пышках зброю. Наогул, у Пышках ў нас быў да вайны панскі лес, такі прыгожы бярозавы гай, але ў 1940-м усё выразалі да пня. І толькі ў 1947 годзе сталі саджаць новы лес, і я дапамагаў. Старэйшыя казалі, што там пасля вайны былі расстрэлы. Але каго стралялі, я не ведаю. Былі чуткі, што з турмы людзей вывозілі».

Генрых Кізюкевіч у 2020 годзе. Фота: Руслан Кулевіч
Падзяліцца

Апошнія запісы

«Пабачыць Гродна — і памерці». Як наш горад стаў міжваеннай «сталіцай самагубцаў»

У міжваенны час Гродна набыло незвычайную славу. Горад стаў месцам прыцягнення незвычайных турыстаў - тых,…

21 лістапада 2024

«Нармальны быў гастраном — цяпер там прадаюць шпалеры». Ці хапае крамаў у цэнтры Гродна?

Ці хапае ў цэнтры Гродна прадуктовых крам? Спрэчкі наконт гэтага выклікала адкрыццё на перакрыжаванні Савецкай…

21 лістапада 2024

Дзе арганізаваць святочную фотасесію? Гродзенскія студыі ўжо падрыхтавалі навагоднія лакацыі

Прыбраныя ялінкі, свечкі, навагоднія вянкі і гірлянды, аксаміт, светлы ці цёмны фон на выбар. Гродзенскія…

19 лістапада 2024

«Перад выбарамі - спрыяльны час для петыцый». Як прымусіць чыноўнікаў вырашаць праблемы і чаму новая пляцоўка «меркаванне.бел» для гэтага не пасуе

Улады стварылі новую платформу “меркаванне.бел”. Яе пазіцыянуюць як анлайн-пляцоўку, на якой кожны зможа ў вольнай…

15 лістапада 2024

«У Гродне жывуць тыя яшчэ „шалёныя імператрыцы“». Стваральніца брэнда Krikate расказала, як дабралася да парыжскага тыдня моды

Калекцыя адзення гродзенкі Кацярыны Карлацяну дэбютавала гэтай восенню на Парыжскім тыдні моды. А пачыналася ўсё…

14 лістапада 2024

«Першы прыбытак патраціў на станок». Гродзенец у школе выточваў біты, а ў 27 гадоў адкрыў сваю вытворчасць мэблі

Гродзенец Раман Нагула амаль паўжыцця працуе з дрэвам. Школьнікам ён пачынаў з бейсбольных біт, а…

13 лістапада 2024