Сёння, 18 красавіка, ва ўсім свеце адзначаецца Міжнародны дзень помнікаў і гістарычных мясцін (Дзень сусветнай спадчыны). Між тым літаральна ў гэтыя дні ў гродзенскім Старым замку працоўныя разбіраюць скляпенні XVII стагоддзя на старажытнай галерэі, якая злучала каралеўскія апартаменты і капліцу на браме. Пад пагрозай знішчэння знаходзяцца нават рэшткі абарончых сцен часоў Вітаўта. T*T.Б*Й звярнуўся да трох аўтарытэтных спецыялістаў і на прыкладзе Гродна высвятліў, што не так у беларускай рэстаўрацыі, а таксама ці рэальна выправіць дапушчаныя памылкі.
За аснову праекта рэстаўрацыі Старога замка быў узяты праект сталічнага архітэктара Уладзіміра Бачкова, які прапанаваў узнавіць замак часоў Стэфана Баторыя (кароль Рэчы Паспалітай у 1575−1586 гадах). Супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі, кандыдат навук Мікалай Волкаў раскрытыкаваў праект Бачкова. Паводле яго слоў, усё, што не ўпісваецца ў гэтую канцэпцыю, Бачкоў прапануе прыбраць (сам архітэктар адмовіўся размаўляць).
«У замку знаходзяцца пласты не менш за пяці гістарычных эпох. Выяўляць толькі адзін гістарычны перыяд недапушчальна»
— У міжнародным праве аховы спадчыны — гэта асобны від дзейнасці. У нас ахова помнікаў з’яўляецца неад’емнай часткай сферы культуры і рэгулюецца нароўні з дзейнасцю тэатраў, музеяў і г. д. Пры гэтым сама рэстаўрацыя аднесена да будаўнічай галіны.
Па словах Чарняўскага, за савецкім часам у заканадаўства было ўведзена паняцце «спецыялізаваная рэстаўрацыйная арганізацыя». Але ўжо ў незалежнай Беларусі ліцэнзіі на рэстаўрацыйныя працы і на распрацоўку навукова-праектнай дакументацыі на выкананне рамонтна-рэстаўрацыйных работ былі адмененыя.
— Такім чынам, да праектных работ і рэстаўрацый дапускаюцца любыя арганізацыі на аснове тэндэру, умовы якога не ўлічваюць спецыфіку сферы аховы спадчыны.
Другі фактар звязаны з падрыхтоўкай спецыялістаў (дакладней, з яе адсутнасцю).
— На сённяшні дзень у краіне не рыхтуюцца спецыялісты рэстаўрацыйнага профілю — архітэктары, канструктары, даследчыкі, рабочыя. У выніку ўдзельнікі рэстаўрацыйных работ дэманструюць нізкі ўзровень прафесіяналізму на ўсіх этапах іх выканання.
Па словах Ігара Чарняўскага, гэтая праблема відавочная на прыкладзе гродзенскага Старога замка.
— У замку знаходзяцца пласты не менш за пяці гістарычных эпох. Выяўляць толькі адзін гістарычны перыяд (гэта значыць аднаўляць «замак Баторыя»), якім бы важным ён ні здаваўся, недапушчальна. Гэта тое ж самае, як пакінуць у архіўным фондзе матэрыялы, якія, як камусьці можа здацца, напісаныя больш прыгожым і чытэльным почыркам.
Ігар Чарняўскі лічыць, што прафесіяналы павінны разумець рэстаўрацыю як працэс навуковага даследавання.
— Здараецца, што падчас работ выяўляюцца новыя дадзеныя пра помнік, якія патрабуюць карэкціроўкі праекта. На жаль, Стары замак з’яўляецца аб’ектам- «даўгабудам». Праектнае рашэнне абмяркоўвалася ў 1994-м, а працы пачаліся ў наш час, фактычна адначасова з працэсам архітэктурнага і інжынернага праектавання. Да прыкладу, падчас археалагічных работ так і не былі знойдзеныя сляды камяніцы (масіўную шмат’ярусную камяніцу прапануюць узвесці ва ўнутраным двары замка).
Па словах Чарняўскага, у Беларусі, на жаль, адсутнічае супольнасць спецыялістаў, якая здольна прадставіць экспертнае заключэнне па існых праблемах. Такое заключэнне павінна грунтавацца на прафесійным разуменні пытанняў, дакладных фактах, нацыянальных і міжнародных прававых асновах.
Суразмоўца ўпэўнены ў неабходнасці стварэння нейкага навукова-метадычнага цэнтра захавання спадчыны са штатам кваліфікаваных спецыялістаў.
— Гэта дазволіць пазбегнуць памылак у сферы аховы гісторыка-культурнай спадчыны. А спецыялісты цэнтра змогуць праводзіць маніторынг помнікаў (уключаючы і ход правядзення работ на іх), рыхтаваць па іх выніках абгрунтаваныя вывады і рэкамендацыі, выкананне якіх для краіны з’яўлялася б абавязковым. Дзякуючы наяўнасці такой арганізацыі з органаў дзяржкіравання будуць знятыя нехарактэрныя для іх функцыі.
«Паколькі не ведаем дакладна, якім быў замак, выдаткуем грошы на прыгожую карцінку сучаснага мастака»
— Паўтары стагоддзя назад у Еўропе дамінавала ідэя «стылістычнай» рэстаўрацыі. Яе адэпты імкнуліся вярнуць аб’екту першапачатковую форму і стылістычную цэласнасць. Пры такім падыходзе напластаванні пазнейшых эпох (надбудовы, алтары, роспісы і г. д.) падлягалі татальнаму знішчэнню. А формы першапачатковых дэталяў і элементаў будынкаў, раней згубленых, прыдумляліся, зыходзячы з прадстаўлення рэстаўратараў: да прыкладу, якім быў бы мамант, калі б дажыў да нашых дзён. Ужо да канца XIX стагоддзя стылістычны падыход выклікаў заслужаную крытыку думаючай часткі еўрапейцаў. Яны ўсвядомілі, што ў выніку адбываецца падмена сапраўднага гістарычнага аб’екта сучасным творам.
Ужо да пачатку ХХ стагоддзя ад стылістычных рэстаўрацый адмовіліся на карысць навуковых метадаў. Вяртанне помніка адзінага стылю — больш не мэта рэстаўрацыі. Еўрапейцы спыняюць яе там, дзе пачынаюцца здагадкі і гіпотэзы. Спецыялісты імкнуцца захаваць інфармацыю і пасведчанні аб ўсіх эпохах, з якімі помнік узаемадзейнічаў.
На думку Вадзіма Глінніка, тое, што адбываецца са Старым замкам, — следства сістэмнага крызісу ў беларускай культурнай палітыцы.
— Сістэма дзяржаўнага кіравання культурнай спадчынай неэфектыўная. Адсутнічае інспекцыя для кантролю за правядзеннем работ на помніках. Фундаментальная навука не забяспечвае рэстаўрацыйную практыку сучаснай тэорыяй. Прыкладныя даследаванні не фінансуюцца. Сістэма адукацыі не рыхтуе спецыялістаў. Чым валодаем — не ведаем. Кіраваць культурнымі рэсурсамі не ўмеем. Мэты няясныя, спосабы іх дасягнення незразумелыя.
У такіх умовах прапаноўваецца выдаткаваць бюджэтныя рэсурсы не на захаванне Старога замка як гістарычнага дакумента, а на рэалізацыю ідэі фікс пра ўзнаўленне нейкага «замка Баторыя». А паколькі сёння дакладна невядома, якім ён быў, мы выдаткуем грошы на прыгожую карцінку сучаснага мастака. Незваротна згубіўшы пры гэтым пазнейшыя, але ад гэтага не менш каштоўныя часткі замка. Так, нядаўна мы ўжо страцілі руіну віцебскай Благавешчанскай царквы, падмяніўшы большую частку арыгінала новабудоўляй у стылі 12-га стагоддзя. І пазбавілі вежу Нясвіжскага замка пышнага сапраўднага барочнага завяршэння, замяніўшы яго фантазіямі нашага сучасніка.
«Гэта прыводзіць да прыняцця рашэнняў на ўзроўні» падабаецца — не падабаецца"
— Да 1997 года ў нас існавала Дзяржаўная інспекцыя па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і Дзяржаўны камітэт па рэстаўрацыі. Затым яны былі аб’яднаны ў Дэпартамент па ахове спадчыны і рэстаўрацыі пры Мінкультуры. Пазней дэпартамент рэарганізавалі ў аднайменнае кіраванне. Зараз гэта ўпраўленне па ахове гісторыка-культурнай спадчыны, слова «рэстаўрацыя» знікла. Пра што казаць, калі разглядам і ўзгадненнем праектнай дакументацыі ў Мінкультуры займаюцца ўсяго два спецыялісты.
На думку Астаповіча, іх відавочна недастаткова.
— Яны фізічна не спраўляюцца і не паспяваюць вывучыць праектныя прапановы, на разгляд якіх даецца 20 каляндарных дзён.
Яшчэ адна вельмі важная праблема — гэта адмена ліцэнзавання рэстаўрацыйнай дзейнасці, што прывяло ў сферу працы з помнікамі звычайных архітэктараў і самыя пасрэдныя будаўніча-мантажныя прадпрыемствы.
Другой праблемай, на думку Астаповіча, з’яўляецца недасканаласць Кодэкса аб культуры.
— Ён зусім не вызначае паўнамоцтвы органаў дзяржаўнага кіравання і мясцовых органаў улады ў сферы аховы спадчыны, пакідае шырокае поле для тлумачэнняў. У адпаведнасці з Кодэксам, Мінкультуры пазбаўлена права выдаваць загады на спыненне работ на помніках, калі там выяўлены парушэнні (зрэшты, у снежні 2017 года падчас паездкі ў Гродна міністр культуры Юрый Бондар асабіста пажадаў, каб падчас рэканструкцыі быў разгледжаны варыянт захавання фрагмента сцяны другога паверха Старога замка, які прадугледжвалася дэмантаваць), а мясцовыя органы ўлады гэтымі паўнамоцтвамі не надзеленыя. Інстытут гісторыі НАН Беларусі не мае права спыняць незаконныя земляныя работы на археалагічных аб’ектах.
Антон Астаповіч звяртае ўвагу, што раней існавала пасада навуковага кіраўніка, які замацоўваўся за гісторыка-культурнай каштоўнасцю і нёс персанальную адказнасць за яе захаванасць падчас рамонтна-рэстаўрацыйных работ. Цяпер замест яго існуе кіраўнік распрацоўкі навукова-праектнай дакументацыі.
— У параўнанні з навуковым кіраўніком яго правы сур’ёзна абмежаваныя. Новага кіраўніка прызначае не Мінкультуры, а генпраэктыроўшчык, прычым простым дагаворных шляхам, што ставіць кіраўніка ў поўную залежнасць ад праектнай арганізацыі. У Мінкультуры больш не трэба браць дазвол на вытворчасць работ на помніках, дазвол трэба браць толькі на распрацоўку праектнай дакументацыі.
Астаповіч крытыкуе сістэму разгляду праектных прапаноў па помніках, якая праходзіць на навукова-метадычнай радзе пры Мінкультуры. Удакладнім, што гэты момант найбольш спрэчны, паколькі пасяджэнні праходзяць за зачыненымі дзвярыма і прэса на іх не прысутнічае.
Кіраўнік Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры лічыць, што падчас пасяджэнняў члены рады часам загадзя не вывучаюць праектныя матэрыялы, не параўноўваюць іх з вынікамі комплексных навуковых пошукаў, а прымаюць рашэнне на падставе прэзентацыі і кароткага паведамлення ад праекціроўшчыка, што ў выніку прыводзіць да прыняцця рашэнняў на ўзроўні «падабаецца — не падабаецца».
Сегодня получить высшее образование можно даже не выходя на улицу, используя дистанционное высшее образование через интернет. Благодаря Международному центру дистанционного высшего образования, вы можете получить образование не только в вашей стране, но и за ее пределами. Присоединяйтесь!