Памятай пра смерць. Даніла Скварнюк і трагедыя Пузавічаў

У 1943 годзе фашысты спалілі вялікую вёску Пузавічы. Адна з тысяч беларускіх вёсак, якія былі знішчаныя разам з жыхарамі тым гарачым летам. Але менавіта ў Пузавічах здарылася гісторыя, апісаная нашым гродзенскім земляком Янкам Брылём у кароткім апавяданні «Memento Mori».

Апавяданне ўключана ў школьную праграму па беларускай літаратуры. Нагадаем яго змест.

Пра што апавяданне Янкі Брыля «Memento mori»

Фашысцкая карная каманда прыехала паліць чарговую вёску. Людзей заганялі ў адрыны, каб спаліць там жыўцом, аднак нямецкі афіцэр пазнаў сярод вяскоўцаў пячніка, які перакладаў на кватэры гэтага немца ў Скідзелі печку.

Афіцэр падазваў пячніка і сказаў яму: «Я цябе ведаю, ты не камуніст і таму можаш забіраць сваю сям’ю і сыходзіць. Будзеш жывы». Пячнік паглядзеў на афіцэра, падумаў і адказаў: «Тут жывуць мае бацькі». Афіцэр паабяцаў вызваліць і іх. Далей пячнік прасіў вызваліць чарговых і чарговых сваякоў аж пакуль раз’юшаны немец не закрычаў: «У цябе што, уся вёска сваякоў?!»

«Так, у мяне ўся вёска сваякоў,» — адказаў яму пячнік і пайшоў да адрыны з аднавяскоўцамі, якія мусілі загінуць праз некалькі хвілін.

Да адрыны пячнік не дайшоў, бо быў застрэлены нямецкім афіцэрам. Карнік зразумеў, што сціплы беларускі вясковец, якому ён толькі што «падараваў» жыццё, аказаўся на галаву вышэй за яго, немца, «звышчалавека» ў форме, аздобленай чалавечымі чарапамі.

Пячнік з апавядання «Memento mori» меў раэльны прататып

Безіменны пячнік з, безумоўна, мастацкага апавядання «Memento Mori» Янкі Брыля меў рэальнага прататыпа. Звалі яго Даніла Скварнюк. Ён насамрэч быў пячніком і на момант спалення Пузавічаў меў 40 гадоў. Раскажам больш, што вядома пра гэтага чалавека.

Скварнюк — мясцовае прозвішча з вёсак у ваколіцах Гродзенскай пушчы. Бацькі Данілы жылі ў Пузавічах, вялікай праваслаўнай вёсцы крыху на поўдзень ад Скідзеля. Рукасты хлопец Даніла хутка засвоіў прафесію пячніка і досыць няблага зарабляў, робячы печы і пліты, але яго цягнула да ведаў. У пачатку 1920-х гг. Скварнюк захапіўся філасофіяй пісьменніка Льва Талстога аб непраціўленні злу сілай, не курыў, не ўжываў алкаголь, не еў мяса. З-за апошняга мясцовыя жыхары называлі яго «малаканам» — ад расійскай паўрэлігійнай секты малаканаў, якія таксама не ўжывалі мяса.

У сярэдзіне 1920-х гг. Скварнюк шчыра далучыўся да беларускага руху, быў сябрам Таварыства Беларускай Школы, арганізоўваў вечарыны, працаваў над арганізацыяй беларускага школьніцтва. Яго найлепшым сябрам быў скідзельскі беларускі актывіст, паэт і філосаф Пётр Сяўрук, які памёр ад сухотаў у 1929 г. Даніла ажаніўся з сястрой Сяўрука Вольгай. За беларускі патрыятызм Скварнюк колькі разоў арыштоўваўся польскімі ўладамі.

У 1936 г. Скварнюку прыслаў некалькі сваіх вершаў «на пробу» нікому тады невядомы хлопец з ваколіц Карэлічаў Янка Брыль. Праз многа гадоў народны пісьменнік Беларусі Іван Антонавіч Брыль згадваў, што, мабыць, задаў сваімі каструбаватымі вершамі няпростую задачу для Данілы Скварнюка. Аднак Скварнюк Брылю напісаў і летам наступнага года Брыль на веласіпедзе (добрых дзве сотні кіламетраў) прыехаў у Скідзель, пазнаёміўся са Скварнюком і іншымі мясцовымі патрыётамі. Брыль і Скварнюк перапісваліся аж пакуль вясной 1939 года Янку Брыля не забралі ў польскае войска.

Чаму былі спаленыя менавіта Пузавічы? Жыхары Пузавічаў мелі ва ўправе Скідзеля асабістага ворага па прозвішчы Ашурак. Перад вайной ягоны брат служыў лясніком і быў забіты кімсьці з жыхароў Пузавічаў, затрыманым за незаконнае вырубанне дрэва. Таму калі ў ліпені 1943 г. нехта (ці тое савецкія партызаны ці тое акаўцы) разабралі паміж вёскамі Хвайняны і Пузавічы кавалак чыгункі, то немцы ў якасці помсты найперш запланавалі спаліць Хвайняны. Як гаварылі пасля — менавіта Ашурак намовіў немцаў спыніцца на Пузавічах.

Пузавічцы ведалі, што немцы збіраюцца пакараць навакольных жыхароў за тое, што «недагледзелі» чыгунку. Аднак ніхто не верыў, што можа быць спаленая вёска з сотнямі людзй. Да лета 1943 г. у ваколіцах Гродна такіх жорсткіх карных аперацый не было. Зімой 1943 г. паліцыя з Парэчча спаліла вёску Бабіна ў Гродзенскай пушчы, аднак там за сувязь з патрызанамі растралялі «ўсяго» дзесяць чалавек. Таму жонка Данілы Скварнюка Вольга хадзіла па навакольных хутарах і намаўляла іх жыхароў на часовы пераезд ці ў Скідзель ці куды да сваякоў, аднак бяда прыйшла ў самыя Пузавічы.

Ранкам 14 ліпеня 1943 г. вёска была акружана немцамі. Мы дасюль не ведаем, хто аддаваў загады на спаленне вёсак у ваколіцах Гродна і якая нямецкая частка тое рабіла. Ёсць інфармацыя, што «пацыфікацыямі» каля Гродна займалася група Мюллера (па імю яе камандзіра, СС-аўскага афіцэра), якая была сфарміравана ў Кёнігсбергу (заходняя Гродзеншчына ўваходзіла ў Акуругу Беласток, фармальна далучаную да Усходняй Прусіі). У Скідзелі нават паліцэйскія чыны не ведалі аб канкрэтнай выбранай вёсцы, бо маглі папярэдзіць сваякоў і тым самым сарваць аперацыю. Ім толькі загадвалі з ночы сабраць мясцовых гаспадароў з вазамі. Ноччу на чыгуначную станцыю прыбываў эшалон з карнікамі, якія часткова на ўласных самаходах, а часткова на вазах ехалі ў бок асуджанай вёскі. Мабыць у ноч на 14 ліпеня і было прынятае канчатковае рашэнне, што згараць не Хвайняны, а Пузавічы.

Усіх жыхароў вёскі, каля чатырохсот чалавек, палову з якіх складалі дзеці, сагналі ў дзве адрыны, найперш аддзяліўшы мужчын ад дзяцей і жанчын. Людзі адчувалі, што іх вядуць на смерць, таму апраналі чыстую бялізну і яшчэ перад падзелам на мужчын і жанчын спявалі рэлігійныя песні, збіраліся групкамі па 10−20 чалавек і развітваліся.

Як Янка Брыль даведаўся пра спаленне вёскі Пузавічы і гісторыю печніка Данілы?

Адкуль вядома пра ўчынак Данілы Скварнюка? Як ён стаў асновай для апавядання Memento Mori? Бо з жыхароў Пузавіч уратаваліся толькі некалькі чалавек, якія не дайшлі да тых адрынаў. Але немцы не саромеліся сваіх учынкаў і растрэльвалі Пузавічы на вачах у жыхароў Скідзеля, якіх з вазамі прыгналі вывозіць нарабаванае з вёскі дабро і падрыхтаваць яму для трупаў. Сярод скідзельцаў быў і Якаў Сяўрук — бацька жонкі Данілы Скварнюка Вольгі. З адлегласці літаральна ў некалькі метраў ён павінен быў назіраць смерць сваёй дачкі і зяця.

Вольга Скварнюк спадзявался, што Даніла выжыве, бо на самым світанку, яшчэ калі немцаў не было, ён выправіўся ў іншую вёску класці печку. Мы ніколі не даведаемся, чаму ён аказаўся сярод пузавічцаў - ці тое яго перахапілі немцы, ці ён сам вярнуўся ў вёску, адчуўшы нядобрае.

Пабачыўшы свайго мужа ў натоўпе аднавяскоўцаў Вольга закрычала, кінулася да яго і ўпала, паваленая цяжкім сардэчным прыступам. А ўжо праз некалькі хвілін нямецкі афіцэр з мясцовага гарнізона пазнаў у схіленым над сваёй жонкай мужыку пячніка і паміж імі адбылася размова, якая дзякуючы таленту Янкі Брыля назаўжды застанецца ў беларускай гісторыі ў апавяданні Memento Mori як сімвал высакароднасці і мужнасці нашага народа.

У ліпені 1943 г. карнікі спалілі ў ваколіцах Гродна разам з жыхарамі вёскі Шкленск, Пузавічы, Сіні Камень, Палом’е, Шаулічы і адну з найбольшых вёсак Гродзеншчыны — Княжаводцы пад Мастамі, забіўшы ў іх каля дзвюх тысяч чалавек. Большасць з гэтых вёсак ніколі не адрадзілася. Сёння тое пясчаныя выдмы па-над Нёманам або паляны глыбока ў пушчы. Сваякі хутка пасля вайны паставілі на месцы адрынаў, дзе гарэлі людзі, бетонныя помнікі з крыжамі, ужо ў канцы 1950-х гг. былі пастаўленыя помнікі ад уладаў. Цікава, што на некаторых з іх ужо ў наш час жалезныя зоркі былі замененыя крыжамі.

Янка Брыль згадваў, што ўсе баяліся, што Якаў Сяўрук, у якога на вачах загінулі чатыры сотні пузавічцаў, страціць розум. Ён плакаў, крычаў па начах, клікаў сваю дачку… Пасля супакоіўся і пражыў яшчэ шмат гадоў, аднойчы расказаўшы Брылю гісторыю пра тое, як ягоны зяць Даніла Скварнюк паглядзеў у вочы нямецкаму афіцэру і сказаў: «Так, у мяне ўся вёска сваякі»!

І праўда, мы ж усе сваякі.

---

Если вы ищите красивые картинки на ваш рабочий стол, то настоятельно вам рекомендуем заглянуть на портал ruanava.ru.Большой выбор красивейших картинок.

---