Паляванне на нацыста: як пасля вайны знайшлі і асудзілі начальніка гродзенскага гета Курта Візэ

53 гады таму акруговы суд Кёльна прысудзіў да пажыццёвага зняволення былога начальніка гродзенскага гета Курта Візэ. Пасля Другой сусветнай вайны яму ўдалося пазбегнуць пакарання, але ў пачатку 1960-х на яго след выйшаў «паляўнічы за нацыстамі» Сымон Візенталь. Матэрыял Hrodna.life пра тое, як праз 23 гады пасля вайны асудзілі злачынца, датычнага да гібелі больш за сотні гродзенскіх яўрэяў.

Ад цырульніка да начальніка гета

Курт Візэ нарадзіўся ў 1914 годзе ў сям'і чыгуначніка. Адвучыўся на цырульніка, але ў гэтай прафесіі не застаўся. У 1934 годзе Візэ пайшоў добраахвотнікам у войска. Праз тры гады ўступіў у шэрагі СС. У пачатку 1939 года яго прынялі на працу ў памежную паліцыю. Прыкладна з лістапада 1941 года Візэ перавялі ў Беласток.
Ужо праз месяц ён быў залічаны ў гестапа і адпраўлены ў Гродна на пасаду каменданта гета № 1.

Знішчыў дакументы, але ўсё роўна патрапіў пад суд

У архівах засталося няшмат дакументаў, якія тычацца гродзенскага гета. Пераважна — рукапісныя і на нямецкай мове. Курт Візэ ў канцы акупацыі знішчыў большую частку архіва, клапоцячыся пра сваю будучыню.

Калі яго арыштавалі ў 1964-м, па многіх злачынствах у Гродне ён так і не быў асуджаны праз адсутнасць доказаў. Але паводле паказанняў сведак ён быў датычны да забойства больш чым сотні вязняў гета. Візе асудзілі ў 1968 годзе. Ён выйшаў з турмы 24 сакавіка 1986 года, а праз год памёр.

Гаспадар жыцця і смерці

У шматлікіх паказаннях сведак у судзе над Куртам Візэ гаворыцца, што ён адрозніваўся асаблівай жорсткасцю да вязняў гета. Казалі, што ён любіў асабіста забіваць сваіх ахвяр стрэлам у патыліцу.

Візе збудаваў свой вартавы пакой у былой фруктовай краме на рагу вуліцы Замкавай, недалёка ад уваходу ў гета. Там ён звычайна сядзеў і сустракаў вязняў, якія вярталіся з працы. Кожны раз, калі Візэ уваходзіў у гета, яўрэі у страху кідаліся ў свае дамы. Яўрэі лічылі Візэ «прывідам» гета, гаспадаром жыцця і смерці. Яго калегі-
афіцэры і начальства лічылі Візэ, якому ў той час было 28 гадоў, разумным і хвацкім маладым чалавекам.

Чытайце таксама: «Калі б нас не вывезлі, мы б загінулі ў гета». Гродзенская яўрэйка ўспамінае гісторыю выратавання

Яўрэяў, якіх злавілі за межамі гета без дазволу, дастаўлялі да Візэ. Ён таксама адказваў за дэпартацыю яўрэяў з Гродна ў лагеры смерці.

Запіс з дзённіка вязня гродзенскага гета, аўтар невядомы. Дзённік быў знойдзены на руінах гета ў пасляваенныя гады. З дзённіка можна даведацца пра зверствы акупацыйнай улады ў дачыненні да яўрэяў. Фота: Руслан Кулевіч

Уцёкі з Гродна і жыццё да арышту

У Гродне Візэ знаходзіўся да 15 ліпеня 1944 года. У той дзень ён быў паранены ў час антыпартызанскіх аперацый. Візэ атрымаў пералом сцегнавой косткі, што ў выніку прывяло да скарачэння адной нагі прыкладна на шэсць сантыметраў. На наступны пасля ранення дзень, 16 ліпеня, савецкія войскі вызвалілі цэнтральную частку горада.
Траўму Візэ лекавалі ў шэрагу палявых медпунктаў. У лістападзе 1944 года Візэ зноў прызналі годным да ўнутранай службы і адправілі ў Аленштэйн. Неўзабаве горад занялі савецкія войскі. Візе бег праз Балтыку ў Любек, а пасля адправіўся ў Кіль, дзе зноў трапіў у шпіталь. Візе выпісалі ў жніўні 1945 года з палявога шпіталя ў Бад-Брамштэдце.
Пасля гэтага Візэ з’ехаў пагасціць да сваякоў у Вестфалію. Пазней ён пераехаў у Ван-Эйкель, дзе тады жылі яго бацькі. Ён без праблем уладкаваўся там інспектарам у ахоўную фірму. У жніўні 1951 года ён пераехаў у Кёльн. Там уладкаваўся на фабрыку па вытворчасці фрэзерных станкоў. Праз некалькі месяцаў перайшоў на працу ў фірму «Нова-Люкс». Потым працаваў на заводзе Ford у Кёльне.

У 1960 году пошукамі Курта Візэ занялася ізраільская выведка «Масад». Першы раз Візэ арыштавалі ў Кёльне ў 1963 годзе. Але неўзабаве ён быў вызвалены пад заклад у памеры 4000 нямецкіх марак у чаканні суда. Ён павінны быў адзначацца ў пракуратуры кожныя тры дні, але пасля таго, як ён не з’яўляўся цэлы тыдзень,
паліцыя абвясціла яго ў вышук.

Выразка з нямецкай газеты «Frankfurter Allgemeine Zeitung» па справе Курта Візэ. Візенталь пісаў, што не можа так быць, каб такім злачынцам давалі магчымасць пазбегнуць правасуддзя

Візенталь і яго праца

У канцы траўня 1964 года Візэ пакінуў ФРГ пад выдуманым імем, каб пазбегнуць судовага пераследу. Тады аўстрыйскі грамадскі дзеяч Сымон Візенталь напісаў ліст да рэдактара газэты «Frankfurter Allgemeine Zeitung». У лісце ён скардзіўся на распаўсюджаную практыку вызвалення нацысцкіх злачынцаў пад заклад,
якая дазваляла ім лёгка бегчы і хавацца. Падазраючы, што Візэ знаходзіцца ў Аўстрыі, Візенталь заручыўся дапамогай асведаміцеля. Так ён напаў на след Візэ.

Толькі пасля таго, як Візенталь звязаўся з аўстрыйскімі і нямецкімі судовымі органамі, у Аўстрыі быў выдадзены ордэр на арышт Візэ. Ён тады знаходзіўся ў горадзе Грац. Візе затрымалі 14 ліпеня 1964 года, як раз перад тым, як яго цягнік павінны быў перасекчы аўстрыйскую мяжу. Беглы нацыст планаваў схавацца ў Егіпце.

Хто такі Сымон Візенталь


Сымон Візенталь — аўстрыйскі грамадскі дзеяч, яўрэй паводле паходжання. Пасля Другой сусветнай вайны заняўся пошукамі нацысцкіх злачынцаў, якія хаваюцца ад правасуддзя. Стварыў Цэнтр яўрэйскай дакументацыі ў Лінцы (пазней у Вене). Удзельнічаў у вышуку і злове шэрагу нацысцкіх ваенных злачынцаў. Паводле адной з версій, мог быць супрацоўнікам «Масада» і нават удзельнічаць у злове Адольфа Эйхмана, які адказваў за «канчатковае вырашэнне яўрэйскага пытання» ў гестапа.

Сымон Візенталь на адкрыцці Музея талерантнасці ў Лос-Анджэлесе ў 1993 г. Фота: Jim Mendenhall

Хацеў уцякаць ў Егіпет пад выдуманым імем

У сваіх успамінах Візенталь так апісваў злоў Візэ:

«Імя Візэ я чытаў досыць часта. Я ведаў, што ў 1942 і 1943 гадах у Гродне і Беластоку ён удзельнічаў у забойстве не менш як 200 чалавек, у тым ліку 80 яўрэйскіх дзяцей. У час прэс-канферэнцыі ў Вене я гутарыў з Уладзімірам Гавілеўскім, кіраўніком Венскага аддзялення савецкага інфармацыйнага агенцтва ТАСС.
Гавілеўскі прапанаваў мне напісаць у Савецкі Саюз і папрасіць матэрыялы супраць Візэ. Ён мне іх перадаў і, наколькі мне вядома, гэта быў першы выпадак, калі саветы супрацоўнічалі з Захадам у такім выпадку».

У савецкіх дакументах была інфармацыя пра злачынствы Візэ, імёны сведак і іх паказанні. Візенталь выказаў здагадку, што Візэ збег з Кёльна ў Аўстрыю. «Гэта была ўсяго толькі здагадка, але я навучыўся давяраць сваім прадчуванням», — пісаў ён.

Візенталя пісаў, што ў раёне Гродна ў час акупацыі размяшчалася мноства падраздзяленняў СС, якія складаліся з немцаў і аўстрыйцаў. Ён падазраваў, што Візэ паспрабуе пранікнуць у Аўстрыю, каб там звязацца з некаторымі былымі таварышамі, якія маглі б дапамагчы яму схавацца, а затым адправіць у бяспечную краіну, у Паўднёвую Амерыку ці на Блізкі Усход.

«Паляўнічы за нацыстамі» выйшаў у Аўстрыі на сваіх інфарматараў. Тыя паведамілі, што ёсць тры гарады, куды бягуць з Нямеччыны: Інсбрук, Грац і Зальцбург.

«Увечары мне патэлефанаваў Алекс з Граца. Ён паведаміў, што адзін з тутэйшых «таварышаў» сказаў яму, што толькі што прыехаў чалавек, нібыта ўцякач з савецкай зоны Германіі. Мне было вельмі цікава. Можа быць, гэта той хлопец, якога мы шукаем? Я спытаў: «Як ён трапіў у Грац?». Чалавек, які прасіў дапамогі ў Грацы, прадставіўся Юбертам Цымерманам, ён моцна кульгаў. З Граца ён адправіўся ў вядомае месца ў гарах, у 100 кіламетрах ад Вены.

«Я патэлефанаваў доктару Ёзэфу Візінгеру з Міністэрства ўнутраных спраў і спытаў, ці ёсць у аўстрыйскіх уладаў нямецкая просьба аб вышуку Візэ. Доктар Визингер адмаўляў. У Вене не было ні запіскі, ні ордэра на арышт. Я даў доктару апісанне Цымермана-Візэ: высокі, каля 50 гадоў, апрануты ў цёмна-шэры касцюм і акуляры. Кульгае на правую нагу ў выніку ранення».

Ліст Візенталя міністру ўнутраных спраў ФРГ. Фота: spiegel.de

У аўторак 14 ліпеня 1964 года інфарматар Візенталя паведаміў, што трэба хутка дзейнічаць, або Візэ назаўжды сыдзе.

«Візэ двойчы быў у егіпецкім пасольстве ў Вене. Мабыць, у яго скрадзены пашпарт. У яго былі нейкія непрыемнасці з егіпецкімі чыноўнікамі. Яны не хацелі выдаваць яму егіпецкую візу ў Вене.
Ён вырашыў адправіцца ў Бялград і там прасіць візу».

Як успамінаў Візенталь, у аўстрыйскіх службаў было менш за шэсць гадзін, каб знайсці Візэ і арыштаваць яго. Калі яго ўпусціць, то Егіпет потым не выдасьць збеглага злачынца.

Візенталь стаў патрабаваць у нямецкіх улад інфармацыю на Візэ, але яе не выдалі адразу. Адзіны спосаб — аб’явіць у вышук па лініі Інтэрпола.

«У нас заставалася ўсяго гадзіна. Я тэлефанаваў службам і казаў, што абвінавачаны ў масавым забойстве вось-вось знікне назаўсёды. Мне казалі, што ў чалавека нямецкае пасведчанне асобы на імя Цымермана, ён не парушаў ніводнага аўстрыйскага закона. Большага я зрабіць не мог. Прыйшлося чакаць. У 15:18 у маім кабінеце зазваніў тэлефон, мне сказалі, што мае дадзеныя адпавядаюць рэчаіснасці, з аўстрыйскімі службамі звязаўся Інтэрпол. Цымерман — гэта Візэ».

Як лавілі злачынцу

Далей пачалася аперацыя па злове Візэ. Затрымалі яго ў цягніку. Састаў ужо крануўся, дэтэктывы паспелі ўскочыць у апошні вагон. Яны пачакалі, пакуль цягнік пройдзе па тунэлі і наблізіцца да наступнай станцыі. У купэ сядзеў самотны мужчына, яго правая нага была выцягнутая. Дэтэктывы моўчкі назіралі за чалавекам. Раптам ён ўстаў, каб узяць газету з багажнай сеткі над сабой. Яны заўважылі, што ён кульгае на правую нагу. Тады яны адважыліся зайсці ў купэ.

— Спадар Візэ, — сказаў адзін з дэтэктываў. — Мы ведаем, спадар Візэ, вы падарожнічаеце пад імем Юберт Цымерман. Ці можам мы ўбачыць ваш пашпарт?

Ён даў ім пашпарт, а калі цягнік спыніўся, яго арыштавалі.

Чытайце таксама: Па рэчы ніхто не вярнуўся: якую гродзенскую гісторыю распавядае знаходка з Траецкай вуліцы

Візе адвезлі на машыне ў Вену. У пастарунку ён зрабіў поўнае прызнанне. Таксама ён распавёў, што планаваў уцёкі ў Егіпет.

Вінаваты ў масавым забойстве

Летам 1964 года Візэ экстрадавалі ў Нямеччыну. Праз чатыры гады, 27 чэрвеня 1968, ён быў прызнаны вінаватым і прысуджаны да пажыццёвага зняволення за падзеі 1941−44-х гадоў у Гродне.

Падсудны быў прызнаны вінаватым у забойстве па сямі пунктах і саўдзеле ў забойстве па дзесяці пунктах, восем з якіх — разам з іншымі злачынцамі.

Некалькі падзей, па якіх быў асуджаны Візэ:

Где-то в конце 1942 года обвиняемый Визе вошел во двор здания юденрата (административный орган еврейского самоуправления) в гетто № 1. Дворник юденрата, который раньше был бедным бродячим сапожником, был занят подметанием двора. Там было также еще несколько человек. Когда они увидели Визе, они в панике покинули двор. Остался только дворник, и он продолжал спокойно подметать двор. Это возмутило подсудимого Визе. Он подошел к уборщику и толкнул его, затем, не произнеся ни слова, без промедления выстрелил в него из своего автомата. Дворник упал на землю и начал страшно кричать. После этого Визе выстрелил в него еще четыре или пять раз, пока он не умер.

В середине ноября 1942 года Визе стал участником казни трех человек, которые были приговорены к смерти. К повешению приговорили гродненку Лену Пренскую за то, что она вышла за пределы гетто без разрешения, а также Друкера и Мозеса Спиндлера, у которого раньше был магазин пуговиц, но в гетто он отвечал за регистрацию жильцов. Последний не сообщил об отсутствии Пренской. На казнь велели собраться всем узникам гетто.

Еврейской полиции было поручено провести повешение. Поскольку Визе был недоволен еврейским полицейским, который, по-видимому, занимался делами слишком медленно, Визе оттолкнул его, сам накинул петлю на шею Лены Пренской, а затем отшвырнул в сторону табурет, на котором она стояла.

В конце 1942 года Визе у ворот гетто № 1 проверял, не пытались ли евреи, возвращающиеся с работы, пронести контрабандой продукты питания. Он обнаружил кусочек масла в заднем кармане Герзона Финкельштейна. Финкельштейн был вынужден отказаться от масла. Затем Визе приказал ему отправиться в гетто. После того, как Финкельштейн сделал несколько шагов, Визе выстрелил ему из пистолета в затылок. Мужчина упал и умер.

В конце 1942 года Фаня Клезель вернулась в гетто № 1 с хозяйственной сумкой в руке. Когда она миновала ворота гетто и стоявшую там полицейскую охрану, ее остановил Визе. Он обнаружил в ее сумке немного еды. Он обменялся с ней несколькими словами, а затем позволил ей продолжить. После того, как она сделала несколько шагов, он выстрелил ей в затылок. Она рухнула на землю и умерла.

Недзе ўзімку 1942/43 года Візэ кіраваў пошукамі харчавання муніцыпальнай паліцыяй каля брамы гета № 1. Яўрэі, якія вярталіся з працы, павінны былі праходзіць праз уваход групамі па сем чалавек, іх правяраў паліцэйскі. Візе выявіў, што габрэй Рагоўскі схаваў бохан белага хлеба. Габрэй падышоў вельмі блізка да Візэ,
каб зрэзаць кут для магчымага стрэлу. Ён сказаў, што хлеб прызначаўся для яго дваіх дзяцей. Абвінавачаны Візэ адштурхнуў Роговского назад, а затым стрэліў з свайго пісталета-кулямёта. Рагоўскі паваліўся на зямлю, і Візэ стрэліў яму ў галаву, пасля чаго габрэй памёр.

У час аперацыі па эвакуацыі гета ў студзені 1943 г. Візэ з’явіўся вельмі рана раніцай разам са Стрэблевым (начальнікам гета № 2) ля ўваходу ў вялікую сінагогу, у якой яўрэі сабраліся напярэдадні вечарам для дэпартацыі. Затым абвінавачаныя Візэ і Стрэблеў адкрылі агонь са сваіх аўтаматаў па натоўпе людзей. Як і хацеў Візэ, некалькі чалавек былі забітыя.

Аналагічным чынам зімой 1942/43 года абвінавачваны выявіў бутэльку віскі ў яўрэйскага мужчыны прыкладна 30 гадоў. Ён вяртаўся з працы. Візэ загадаў мужчыну выпіць змесціва бутэлькі. Ён дадаў, што гэта выратавала б яму жыццё. Пасля таго, як яўрэй амаль спустошыў бутэльку, ён паваліўся на зямлю. Затым Візэ стрэліў у мужчыну,
калі той ляжаў тварам да зямлі. Пасля ён даў загад пакінуць цела там, дзе яно было, каб яўрэі, якія вяртаюцца праз браму, маглі яго ўбачыць.

Пасля вызвалення Гродна ў ліпені 1944 года ў жывых засталося каля 50 яўрэяў з 27 тысяч вязняў гета. Усе яны хаваліся ў час нямецкай акупацыі ў ваколіцах горада. Яшчэ каля 300 чалавек выжылі ў лагерах смерці і пасля вызвалення раз’ехаліся па розных краінах. Гэтыя людзі і былі асноўнымі сведкамі на судзе супраць Візэ.

Вуліца ў гета. Фота: oldgrodno.by

Чытайце таксама: От Замковой до Виленской. Первый аудиогид для прогулки по бывшему гетто создали в Гродно

«Мінулае цябе дагоніць»

З перакладам судовага разбору па справе Візэ рэдакцыі Hrodna.life дапамагла гродзенка Кацярына Маскалёва. Яна ўжо больш за 10 гадоў працуе гісторыкам у Германіі.

«Што мы можам вынесці для сябе з гэтай гісторыі? Трэба прайсці праз усе перашкоды, барацьба за справядлівасць варта часу і часам праходзяць гады, але яе можна і трэба дасягнуць», —
кажа Маскалёва.

Уваход у былое гета ў Гродне. На фота нашчадкі вязняў, якія выжылі. Яны прыехалі з Аргентыны. Фота: Руслан Кулевіч

У Нямеччыне дагэтуль знаходзяць злачынцаў часоў Другой сусветнай вайны. Нядаўна знайшлі галоўную сакратарку аднаго з канцэнтрацыйных лагераў.

«Сваю віну не прызнае. Кажа, што нічога не ведала. Аднак праз яе стол і праз яе рукі прайшлі сотні актаў людзей, якіх нацысты адправілі на смерць. Яе прызналі вінаватай, але не пасадзілі ў турму.
Яна вінаватая і з гэтым мусіць жыць і памерці «, — кажа Кацярына.

Далёка не ўсіх ваенных злачынцаў знайшлі. Хтосьці даўно памёр, нехта жыве ў Аргентыне пад іншым імем.

«Жыць у страху, што цябе могуць знайсці, што тваё мінулае цябе дагоніць, гэта яны дакладна заслужылі. Маладым беларусам важна ведаць пра студэнцкі рух у Заходняй Германіі ў 1960-я і яго ролю ў раскрыцці ўсіх злачынстваў і зачыстцы былых нацыстаў. Гэта цікава і павучальна «, — лічыць Маскалёва.

Чытайце таксама:

Гісторыя гета ў Гродне

У Гродне акупацыйныя ўлады абвясцілі аб стварэнні двух гета для яўрэяў 1 лістапада 1941 года. Яны знаходзіліся ў двух кіламетрах адзін ад аднаго.

Гета № 1 (на 15 000 чалавек) знаходзілася ў квадраце вуліц Замкавая — Вялікая Траецкая (мяжа па яры) — Віленская, Савецкая. Гета № 2 (на 10 000 чалавек) размяшчалася ў квадраце праспект Касманаўтаў - вуліца Антонава — Лідская — Белуша — Паліграфістаў.

Абодва гета напярэдадні перасялення туды габрэяў абгарадзілі калючым дротам. Уваход быў арганізаваны толькі праз адну браму, якую ахоўвалі жандары і гестапаўцы. За самавольны выхад з гета пагражаў расстрэл на месцы або павешанне. Яўрэі з Гродна і ваколіц былі знішчаныя ў некалькі этапаў на працягу 1941−43 гг. Большасць вязняў вывезлі ў лагеры смерці Аўшвіц і Трэблінка.

Дэпартацыя гродзенскіх яўрэяў 1943 г. Фота: архіў Hrodna.life

У сярэдзіне сакавіка 1943 года яўрэяў з Гродна перавялі ў Беластоцкае гета. Пасля гэтага Гродна на мове гестапа было «judenrein» (свабодным ад яўрэяў). Аднак паліцыя бяспекі ўтрымоўвала 12−15 кваліфікаваных рамеснікаў для сваіх ўласных патрэб і размясціла іх на заднім двары свайго будынка. Пра іх лёс дакладных звестак няма.

Чытайце таксама: «В Гродно чувствую себя как дома». Потомок выживших узников гетто приехал из США посмотреть город предков

Падзяліцца

Апошнія запісы

«Прабіце, калі ласка». Як у Гродне адным талончыкам ламалі сістэму

Гродзенскія кантралёры - самыя суровыя, а пасажыры - самыя дружныя. Квіток можна на выхадзе з…

4 лістапада 2024

«Мяне не перамагчы, я не спаборнічаю». Гродзенка перанесла аперацыю на ствале галаўнога мозгу — вось як змянілася яе жыццё

Раніцай гродзенка Людміла Юрахно як звычайна пайшла на працу, але дадому вярнулася толькі праз паўгода.…

1 лістапада 2024

«Воку няма за што зачапіцца». Спыталіся ў дызайнера, што не так з інтэр'ерамі гродзенскіх устаноў

Гродзенцы скардзяцца, што шмат якія ўстановы ў горадзе выглядаюць аднолькава. Напрыклад, некаторых расчаравалі рэндары інтэр'ераў…

31 кастрычніка 2024

Куды з’ездзіць на Хэлоўін у Гродзенскай вобласці: 5 містычных месцаў ад замкаў да млыноў

Адчуць таямнічую атмасферу Хэлоўіна можна ў розных месцах Гродзеншчыны: у рэгіёне мноства закінутых сядзіб, старажытных…

29 кастрычніка 2024

«Акцэнт» пашыў пальчаткі, «Макей» — сумкі. Як гродзенка паказала сваю калекцыю на Тыдні моды ў Парыжы

Гродзенка Кацярына Карлацяну, заснавальніца брэнда Krikate ("Крыкейт"), паказала сваю калекцыю на Тыдні моды ў Парыжы.…

28 кастрычніка 2024

7 атмасферных месцаў Гродна, якія варта наведаць на Хэлоўін

Набліжаецца Хэлоўін, час восеньскага настрою і містыкі. Пакуль у Беларусі яго цэнзуруюць, Hrodna.life сабраў атмасферныя…

25 кастрычніка 2024