Доктару гістарычных навук, аўтару паспяховых кніг па гісторыі і праграмы на адным з тэлеканалаў пра загадкі беларускай гісторыі Алесю Краўцэвічу 13 верасня споўнілася 60 гадоў. Напярэданні свята ён распавёў «Беларускаму партызану» пра нацыяналізм «здаровага» чалавека, чым адрозніваюцца беларусы ад рускіх, што можа стаць прышчэпкай ад «рускага свету» і пра тое, ці можна будаваць новую Беларусь з расейскамоўнымі беларусамі.
«На будаўніцтве БАМа я адчуў сябе акупантам»
— Спадар Алесь, Вы нарадзіліся ў вёсцы Лупачы Мастоўскага раёну ў сям'і настаўніцы і селяніна, і з дзяцінства марылі стаць марскім афіцэрам. Як так атрымался? Адкуль такая мара?
— З кніжак. Мая вёска Лупачы на 40 хат, пры лесе над Шчарай, была цэнтрам яшчэ меншых вёсачак, і ўсе з ваколіц хадзілі да нас у школу, дзе была вялікая бібліятэка. Я перачытаў там усе кнігі. Было вельмі шмат рознай літаратуры пра марскія прыгоды, я тады чытаў і нашага Аляксандра Міронава, які пісаў пра мора па-беларуску. Так я заразіўся гэтай марской рамантыкай і захацеў стаць мараком. У мяне такі склад характару, што ты не проста марыш, але і робіш усё, каб твая мара здзейснілася. Таму я пачаў рыхтавацца, збіраў і вучыў ваенна-марскія тэрміны, вывучаў азбуку морзэ, караблі.
Я паступіў у Гродзенскі тэхнікум фізічнай культуры, каб загартаваць свой арганізм перад ваенна-марскім вучылішчам. Быў там «белай варонай», бо быў адным з двух выдатнікаў на сто прынятых чалавек. У асноўным там былі двоечнікі. На занятках па літаратуры я заўсёды пісаў па два сачыненні - для сябе і для калегі з групы, кідальніка молата, які абараняў мяне ад «дзедаўшчыны».
— Чаму Вы змянілі планы і паступілі на гістарычны факультэт БДУ?
— Насамрэч гэта была выпадковаць. Я скончыў тэхнікум з чырвоным дыпломам, мне прапаноўвалі паступаць у Макскву, Цэнтральны інстытут фізкультуры Савецкага Саюза. Хлопцы, якія вучыліся ў тэхнікуме, расказвалі пра парадкі ў савецкім войску. І я пачаў разумець, што савецкая армія, савецкі флот — гэта не такія ўжо рамантычныя інстытуцыі.
Я вырашыў, што трэба заняцца чымсьці іншым. Фізкультурай не хацеў, ногі я сабе напампаваў - займаўся спартыўнай хадой, вырашыў пампаваць мазгі. Узгадаў, што мне падабалася гісторыя, і вырашыў паехаць паступаць у Мінск, на гістфак БДУ. Зразумеў, што хачу быць гісторыкам, толькі на курсе чацвёртым.
Мы прыйшлі на гістфак БДУ у 1976 годзе і думалі, што гэта храм навукі, а выявілася, што гэта звычайная савецкая кантора. У нас, рамантыкаў, пачалася ломка. Мы пачалі шукаць нейкія апоры ў жыцці. Мяне падабраў на трэцім курсе Алег Трусаў і заразіў бацылай нацыяналізму (Алег Трусаў - беларускі археолаг, палітык і грамадскі дзеяч, старшыня Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны — аўт.)
Загадкі беларускай гісторыі: Скідзель. Гарадзенская застава
- І з той пары перайшлі на беларускую мову?
— Поўнасцю на беларускую мову я перайшоў пасля універсітэту ў 1981 годзе.
Я сканчаў беларускамоўную школу-васьмігодку. У вёсцы ўсе размаўлялі па-беларуску. А пасля ты не мог працягваць навучанне па-беларуску, у тэхнікуме, універсітэце было ўсё па-расейску. Як і сёння — Лукашэнка да гэтага вярнуўся. Першыя некалькі тыдняў у групе спрабавалі смяяцца нада мной. Я ведаў па-беларуску матэматычныя тэрміны, на аўтамаце іх называў, і аднагрупнікі пачыналі смяяцца. Але хутка перасталі, бо на кантрольных я рашаў усе чатыры варыянты, і ўсе ў мяне спісвалі.
Тэхнікум па-расейску, універсітэт таксама па-расейску, і я не задумваўся над гэтым, а можа, так і трэба? Калі я сустрэў людзей, якія размаўляюць па-беларуску — Трусава, пазней Пазняка, мне было ўжо 18 год, і я пачаў задумвацца, чаму адбываецца менавіта так. Трапіў у беларускую «Майстроўню», лідарам якой быў Вінцук Вячорка, там ужо была свядомая справа. Якая аказалася справай жыцця.
Мне не хапала ідэі. Мне патрэбна ўсведамленне, што я не проста жыву, а працую на важную справу. Для самарэалізацыі, адчування патрэбнасці, паўнаты жыцця. І я атрымаў гэтую ідэю. То бок ты не проста вучышся, займаешся спортам, ходзіш на спатканні, але яшчэ і працуеш на Адраджэнне Беларусі. Гэта адразу напоўніла жыццё сэнсам.
Трусаў і Пазняк былі рознымі, але абодва працавалі на Беларусь. Пазняк — чалавек абсалютна прынцыповы, яшчэ ў школе ў пятым класе выступіў супраць настаўніцы, якая асуджала Бога. Трусаў быў камуністам, але таксама працаваў на Беларусь. Гэта форма працы на краіну была вельмі распаўсюджана ў Прыбалтыцы: літувісцкія камуністы працавалі на літувісцкую нацыю. Трусаў быў з такіх: выкарыстоўваючы свой партыйны білет і статус сакратара партыйнай арганізацыі па рэстаўрацыі, ён шмат што зрабіў.
— Вы ўдзельнічалі ў будаўніцтве Байкала-Амурскай магістралі. Раскажыце, як гэта было.
— У 1970-я гады быў вельмі актыўны студэнцкі будаўнічы рух. Адбывалася ўсё пафасна, пад лозунгамі камсамола, але рэальна мы ездзілі па заробкі. Самыя вялікія заробкі былі ў Сібіры. Наш курс быў касцяком вялікага будаўнічага атраду. Наш камандыр, мой сябра і аднагрупнік, у канцы атрымаў Ордэн працоўнага чырвонага сцяга.
Напачатку я паехаў на будаўніцтва калійнага камбінату ў Салігорску, мне тады было 20 гадоў. На наступны год наш атрад адправілі на БАМ. Была вялікая канкурэнцыя, каб туды паехаць. Мы жылі ў беларускім пасёлку, будавалі, зарабілі за два месяцы каля тысячы рублёў. Пры тым што заробак настаўніка ў тыя часы складаў 120 рублёў. Была канешне і рамантыка, але ехалі ў першую чаргу за грашыма.
— А на што патрацілі заробленыя там грошы?
— На БАМ я ездзіў два разы. Першы заробак разышоўся, а другі я паклаў у ашчадную касу і праз 6 гадоў на гэтыя грошы жаніўся.
Мы працавалі на станцыі «Залацінка». Там дабывалі золата, жылі якуты, якіх штучна трымалі далей ад славянаў. Мясцовыя якуты вельмі хутка співаюцца, у іх няма імунітэту да алкаголя, раз выпіў - ужо алкаголік.
Пасёлак, у якім мы жылі, быў беларускім, там былі вуліцы Брэсцкая, Клімука. Было вельмі добрае забяспячэнне самымі рознымі таварамі, сем спецыялізаваных крамаў, два дамы культуры. Мы жылі ў палатках, працавалі па 10 гадзінаў, а тое і больш. Праца была вельмі цяжкая. Мы пракладвалі траншэі пад тэлефонны кабель, 40 см шырынёй і 60−80 — глыбінёй. А грунт чацвёртай катэгорыі, яго можна было прабіваць толькі ломам. Так і працавалі: адзін дзяўбае ломам, другі выграбае. Праз паўмесяцы працы на руках былі такія мазалі, што з цяжкасцю ўдавалася трымаць лыжку.
Там я ўпершыню адчуў сябе акупантам. Гэта вельмі непрыемнае пачуццё. З мясцовымі якутамі мы асабліва не сутыкаліся. Але вось аднойчы мы праводзілі траншэю, і да нас падышоў якут і папрасіў папаліць. За сабой ён вёў з дзясятак паўночных аленяў. Алені там невысокія, трохі вышэй за пояс. Сам якут ў шэрых штанах, запраўленых у боты, кепка з казырком, толькі твар абсалютна не наш, плоскі, з высокімі скуламі. І так кланяецца, глядзіць лісліва, а вочы далёкія-далёкія. І так мне стала не добра. Людзі тут тысячу гадоў жывуць, аленяў пасуць, гэта іх зямля, а мы тут прыйшлі, усё раскалупалі, разламалі.
Лёс так склаўся, што праз год, у 1980-м, мы прыехалі зноўку на БАМ, але трошкі далей, у Сярэбраны Бор. Там я сябе адчуў ужо абарыгенам. На БАМе працавала замежная тэхніка, у тым ліку японская. Напрыклад, японскія экскаватары, трактары, пад’ёмныя краны, і ўсё гэта абслугоўвалі японскія спецыялісты. Для іх будаваліся двухпавярховыя катэджыкі з мансардамі з сасновых брусаў ярка-жоўтага колеру. За катэджыкамі быў «Шанхай» — людзі, якія не хацелі жыць у інтэрнатах, напрыклад, сямейныя, будавалі сабе будкі-домікі з дошак. Каля гэтых катэджаў быў стадыён, дзе японцы гулялі ў бейсбол. У іх яркія каляровыя кепкі, майкі з надпісамі, бейсбольныя нагавіцы, яны кідаюць і ловяць гэты мячык. А мы, чалавек 60, у шэрых робах, піджаках і штанах, у ботах, стаялі натоўпам у ста метрах ад іх, бо бліжэй падыходзіць нельга было, і назіралі. Я адчуў сябе абарыгенам, які глядзіць, як белыя сахібы гуляюць у свае белыя гульні. Таксама даволі непрыемнае пачуццё.
«Расійскія структуры робяць усё, каб не даць стварыць у Беларусі нацыянальную ідэю і трымаць краіну ў нявызначанасці»
— Чаму для вывучэння Вы выбралі менавіта тэму Вялікага Княства Літоўскага?
— Алег Трусаў паступова уцягнуў мяне ў археалогію. Маладому чалавеку патрэбен добры настаўнік, а Трусаў рэальна змог мяне зацікавіць і захапіць.
Калі я паступіў у Маскоўскую аспірантуру, паўстала пытанне, якую тэму выбраць. Трусаў параіў узяць эпоху Сярэднявечча. Загадчык аддзела археалогіі Побыль не дазволіў мне ўзяць тэму поздняга беларускага сярэднявечча, і настаяў, каб я ўзяў не матэрыяльную, а тэрытарыяльную тэму — гарады і замкі беларускага Панямуння 14−17 стагоддзя. І ў прынцыпе ён меў рацыю, таму што праводзячы раскопкі ў гэтых гарадах і замках Панямуння, я выйшаў на тэму ВКЛ.
Трусаў сабраў вакол сябе суполку археолагаў і паставіў вельмі канкрэтную задачу: паказаць па матэрыяльнай культуры, што Беларусь — гэта частка Еўропы. Мы на гэта капалі і на гэта працавалі. Мы абсалютна не маглі пісаць пра нейкія палітычныя рэчы, цэнзура была вельмі жорсткая. Але мы свядома шукалі выйсце з гэтай сітуацыі. Напрыклад, у сваёй кандыдацкай я не мог напрамкі напісаць, што беларуская матэрыяльная культура моцна адрозніваецца ад расейскай, але праводзіў аналогіі Гродна-Варшава, Гродна-Прага.
— У адным са сваіх інтэрв'ю Вы казалі, што з прыходам да ўлады Лукашэнкі ўсё, што адбываецца ў нашай краіне цяпер, можна назваць ціхай ментальнай акупацыяй.
— Так, гаворка пра падвойную і нават патройную свядомасць і лінію паводзін. Вярнулася тое, што было пры Савецкім Саюзе, калі людзі на кухнях казалі адно, на працы другое, а ў сяброўскіх кампаніях трэцяе. Людзі не маглі быць самімі сабой, і гэта стала нормай. Гэта зараз вярнуў Лукашэнка.
Чаму зараз патрабуюць, каб дзеці ўступалі ў піянерыю? Гэта выражэнне пакорнасці з боку бацькоў. Ты можаш не верыць у ідэялогію, але пакажы, што ты паслухмяны. Тады гэтая ўлада адчувае сілу. Расейскі пісьменнік Юрый Нагібін пісаў, чаму неправавая ўлада так патрабуе знешняй пакорнасці? Таму што яна тады адчувае сябе сілай. Гэта самае страшнае. Паўсюль фальш, падман, гэтай бутафорыяй дзяржава ламае душы людзей, калі міліцыянтаў прымушаюць даваць ілжывыя паказанні ў судзе, калі ўскладваюць кветкі савецкім ідалам.
Ментальная акупацыя ў гэтым і праяўляецца, што ўсе з’явы массавага жыцця ў Беларусі - скрозь расейскія. Экранізацыя беларускіх класікаў - па-расейску, беларускія радыёстанцыі знішчаныя, адбываецца засілле расейскага тэлебачання, атлас аўтамабліных дарог, самая папулряная мапа ў краіне, толькі па-расейску. Ствараецца ілюзія, што мы жывем у Расіі. Гэтая ментальная акупацыя ў любы момант можна ператварыцца ў рэальную.
Падобна на тое, што Лукашэнка ўсё менш і менш кіруе краінай, а на самай справе Беларуссю кіруе маскоўскі куратар.
— Нядаўна вядомы расейскі журналіст Аркадзь Бабчанка ў праграме на радыё «НВ» выказаўся пра тое, што дэ-факта акупацыя Беларусі Расіяй ужо адбылася.
— На маю думку, пакуль што не. Але ўся надзея на тое, што Расія аслабне пад уплывам санкцый. Нам выгадная слабая Расія. Расія робіць усё, каб перманентна падтрымліваць у Беларусі стан няпэўнасці, не даць нам умацавацца. Той жа падаткавы манеўр у Расіі зробіць Лукашэнка яшчэ больш паслухмяным.
Вельмі распаўсюджаная з’ява, якая ідзе ад Лукашэнкі - ламанне законаў, якія ён сам жа ўстанавіў. Прэзідэнт умешваецца ў судовую сістэму, назначае прэм’ера, нават фармальна не ўзгадніўшы з парламентам, як таго патрабуе Канстытуцыя. Атрымліваецца, што закон не з’яўляецца нормай. Гэта стварае зону неарганізаванасці, хаоса.
Расейскія структуры робяць усё, каб не даць стварыць тут нацыянальную ідэю, трымаць краіну ў стане блытаніны, перамешвання. Напрыклад, закідваюцца розныя варыянты гісторыі, узяць тое ж ліцвінства.
«Нацыяналізм у Беларусі - гэта барацьба за масавую беларускую культуру»
— Што гісторык Краўцэвіч мог бы сказаць гісторыку Лукашэнка?
— Я ўжо калісьці сказаў, і мне прыйшлося пакінуць Гродзенскі універсітэт. Калі ў пачатку 2000-ых Лукашэнка выказаўся пра тое, што ВКЛ была варожай дзяржавай для беларусаў, яны там эксплутаваліся, я быў на той момант адзіным у краіне доктарам навук па ВКЛ і мусіў папраўляць прэзідэнта. У інтэрв'ю Радыё Свабода я казаў пра тое, што ён так кажа, таму што не чытаў спецыяльных кніжак. Усе мы бачылі, як ён бегае на лыжах, грае ў хакей і тэніс, але ніхто не бачыў, каб ён чытаў кнігу. Яму трэба пачытаць, вывучыць пытанне, а пасля ўжо выказвацца. Такія інтэрв'ю каштавалі мне працы ў Гарадзенскім універсітэце.
Паганскі Гродна: пяць тэзісаў ад прафесара Краўцэвіча
— Вы згадалі спецыяльныя кнігі. А што б Вы параілі пачытаць чалавеку з савецкай ментальнасцю, каб пераканаць яго, што беларусы — гэта асобная нацыя?
— Чалавек з савецкай ментальнасцю не будзе нічога рабіць, каб яе змяніць. Трэба чакаць, пакуль «савецкі чалавек» вымрэ.
— Гэта як у японцаў, сядзець каля ракі і чакаць, пакуль па ёй праплыве труп ворага?
— Калі чалавек хоча нешта змяніць у сваіх поглядах, гэта ўжо не савецкі чалавек.
- Назавіце пяць адрозненняў беларусаў ад расейцаў, абумоўленых гістарычна?
— Першае: звычай жыць вялікімі сем’ямі ў расейцаў, індывідуальнымі сем’ямі - у беларусаў. Індывідуалізма ў беларусаў больш, чым у расейцаў.
Другое: беларуская рэлігійная і нацыянальная талерантнасць, цярпімасць, звычай жыць у шматканфесійным, шматрэлігійным асяроддзі. У расейцаў гэтага няма.
Трэцяе: вера ў законапарадак у беларусаў. У Ноўгарадзе я неяк сустрэў расейца, які прасіў у мяне грошы на той падставе, што выйшаў з турмы. Для расейца турма — бяда, для беларуса турма — рэальнае пакаранне, таму што мы 350 гадоў жылі на Статуце ВКЛ, мы выхаваныя такім чынам.
Чацвёртае: схільнасць да кампрамісаў, лагоднасць характару ў беларусаў. Расеец, украінец маюць рэзкі характар.
Пятае: у беларусаў еўрапейскае аблічча. Сапраўдны расеец мае мангалойднае аблічча.
— Як выглядае беларускі нацыяналізм «здаровага чалавека»?
— Нацыяналізм — гэта норма паводзін любога патрыёта, разуменне гэтага ёсць у нашых суседзяў - палякаў, украінцаў, літоўцаў, рускіх. А вось у нас гэта не норма.
Нацыяналізм — гэта праца па захаванні сваёй нацыі. Нацыя — гэта спосаб арганізацыі жыццядзейнасці вялікай супольнасці, якая фармавалася тысячагоддзямі. Супрацьстаяць разбурэнню нацыі - гэта і ёсць нацыяналізм. У нашым выпадку гэта барацьба за масавую беларускую культуру.
— Вы не раз казалі, што Беларусь — гэта нацыя пагранічча. Назавіце плюсы і мінусы такога становішча.
— Плюс у тым, што мы талерантныя, здольныя да адаптавання да розных культур. Такое геапалітычнае становішча спрыяе не толькі сінтэзу культур, але і развіццю гаспадаркі, гандлю паміж Усходам і Захадам. Беларусь, ВКЛ была выспай талерантнасці ў 16 стагоддзі.
Мінус у тым, што мы знаходзімся на паграніччы з Расіяй — агрэсіўнай дзяржавай азіатскага тыпу з закаранёнымі імперскімі амбіцыямі.
— Што можа стаць прышчэпкай ад гэтых амбіцый і «рускага свету»?
— Нацыянальная беларуская школа з нацыянальнай канцэпцыяй гісторыі.
— А калі б Вам прапанавалі працаваць у беларускім дзяржаўным універсітэце, пайшлі б?
— Канешне. Але не прапаноўваюць. Наша добрая былая калежанка Ірына Кітурка стала рэктарам гарадзенскага універсітэта. Раней перажывала, што адтуль звольнілі яе калегаў, але яна ж іх не вярнула. Так што пакуль гэта нерэальна. Але я безумоўна пагадзіўся б.
«Я не люблю кітч»
— Якую галоўную праблему ў сучаснай сістэме гістарычнай асветы Беларусі Вы бачыце?
— Галоўная праблема якраз у адсутнасці сістэмнасці. Галоўная задача гісторыка — гэта гістарычная асвета грамадства. Яна складаецца з трох частках. Можна параўнаць з дрэвам. Карнявая сістэма — гэта фундаментальная навука, ствол — гэта сістэма адукацыі, лістота — гэта гістарычная асвета, фільмы, літаратура і гэтак далей. У нас нідзе няма нармальнай сітуацыі. Ёсць афіцыёзная навука, якая змушае пісаць патрэбныя рэчы. Вось узялі і вярнулі слова «айчынная» да вайны 1812 года ў школьных падручніках.
У плане асветы вельмі добрай з’явай стаў часопіс «Наша гісторыя», але канешне, хацелася б, каб падобнага было ў разы больш.
— А як Вы ставіцеся да творчых эксперыментаў з мэтай папулярызацыі беларускай гісторыі? Напрыклад, зрабіць Кастуся Каліноўскага героем коміксаў?
— Усе падобныя з’явы, нават самыя папсовыя, павінны рабіцца прафесійна. Што тычыцца папулярызацыі, я шмат ёй займаюся ў сваіх аўтарскіх гістарычных праграмах. Тут вельмі важны прафесіяналізм, вельмі важная павага да чытача і гледача. Падманваць недасведчанага чытача гэта як падманваць дзіцёнка.
Прывяду ў прыклад малюнкі ілюстратара Паўла Татарнікава, яркія і высокапрафесійныя. Ён ілюстраваў маю кнігу «Рыцары і дойліды Гародні», там ёсць такі эпізод: замак 14 стагоддзя, крыжакі пераходзяць Нёман, каб яго атакаваць. Татарнікаў распавядаў, што на карціне каля 60 фігур, іх ён намаляваў даволі хутка, а вось над кронамі дрэў сядзеў месяц, каб дасягнуць адпаведнага эфекту. І зараз гэта выява разыходзіцца па ўсёй краіне. Гэта прафесіяналізм. Мастацтва масавае, даступнае ўсім, але не скажаш, што гэта кітч. Я не люблю кітч.
«Рускамоўныя людзі - гэта наш патэнцыял»
— У адным са сваіх выступаў Вы распавядалі пра тое, што беларусы — гэта мадэрновая нацыя, якую аб’ядноўвае чыннік адзінай мовы. Ці можна будаваць Беларусь з рускамоўнымі беларусамі? З тымі, хто папулярызуе беларускую гісторыю на расейскай мове?
— Канешне. Будаваць Беларусь трэба з тымі людзьмі, хто хоча быць беларусамі. Многія беларусы маюць такое падсвядомае пачуццё віны, што адмовіліся ад сваёй мовы і гісторыі, ім хочацца быць нармальнымі людзьмі ў еўрапейскай краіне. Іх не трэба ніякім чынам абражаць, а наадварот, перацягваць на свой бок, пераконваць. Расейскамоўныя людзі - гэта наш патэнцыял. З імі трэба будаваць нашу Беларусь.
Але я катэгарычна супраць тых палітыкаў і публічных асобаў, так званых беларускіх патрыётаў, якія кажуць, што беларуская мова — гэта не важна, а важна быць патрыётам Беларусі. Так кажа Лукашэнка, так кажуць некаторыя прафесары ЕГУ. Гэта канец Беларусі, гэта будзе ўжо нешта іншае — пераходная зона, а пасля — частка Расіі.
— У адным з інтэрв'ю Вы казалі, што беларусы — гэта нацыя ў дзяцінстве, але зацягнуўшымся дзяцінстве. Як тады зрабіць народ беларусамі, а беларусаў - грамадзянамі?
— Самым магутным спосабам і механізмам, які для гэтага існуе — гэта дзяржава. Добра сказана калісьці, што калі б начальства загадала беларусу быць беларусам, які добры беларус атрымаўся бы. Таму нам трэба паставіць такое начальства.
— То бок уся надзея на начальства?
— Гэта мой вопыт. Я у Гарадзенскім універсітэце быў старшынёй камісіі выканання Закона аб мовах, мы пераводзілі выкладанне на беларускую мову, і за палову года перавялі на беларускую мову 60% педагагічных кірункаў. Беларусу трэба загадаць быць беларусам.
— Але з пункту гледжання рэалізацыі нацыянальных інтарэсаў у беларусаў цяпер няма нацыянальнай дзяржавы.
— У нас ёсць дзяржава, але ўлада ў нас сапраўды не беларуская. Гэта магільшчык беларускай нацыі.
— Напачатку нашай размовы Вы казалі пра тое, што Вам важна адчуваць, што Вы працуеце на вялікую ідэю — адраджэння Беларусі. А якой Вы бачыце адроджаную Беларусь?
— Я мару пра нармальную Беларусь. Калі беларусы будуць мераць сябе па мерках суседзяў. Паляк кажа па-польску, літовец — па-літоўску, і беларус павінен казаць па-беларуску. Літовец лічыць сваю гісторыю ад 13 стагоддзя, і беларус павінен лічыць сваю гісторыю не ад саўка, а ад 11 стагоддзя, ад Полацкага княства. Беларус павінен мець адчуванне прыналежнасці да гэтай нацыі, і яму ў гэтым адчуванні павінна быць камфортна.
Норма, калі беларускія фільмы выходзяць на беларускай мове, калі беларускія класікі экранізуюцца па-беларуску, калі адукацыя ў краіне на беларускай мове, калі беларускія тавары пазначаны па-беларуску. Норма, калі чалавек ганарыцца — сваёй мовай, культурай. Гэта аб’ядноўвае.