У лістападзе 1939 г. у лагеры НКУС пад Казельскам у Калужскай вобласці вырашаліся лёсы тысяч польскіх салдат і афіцэраў. На адным з допытаў камісар спытаў у палоннага польскага генерала: «А ці не сваяк вы таму Валкавіцкаму, які ў час Цусімскай бітвы адмовіўся капітуляваць перад японцамі?» — «Гэта быў я», — сказаў стары генерал. Так, патрапіўшы на старонкі рамана «Цусіма» расійскага пісьменніка Аляксея Новікава-Прыбоя, выпускнік гродзенскай гімназіі змог пазбегнуць смяротнага прысуду.
Пра гродзенскі перыяд жыцця Ежы Вілкавіцкага мы ведаем мала. Ён нарадзіўся ў сям'і шляхціча з Гродзенскай губерні Тадэвуша Валкавіцкага. Скончыўшы ў 1901 г. гродзенскую класічную гімназію, малады чалавек вырашыў звязаць свой лёс з морам і паступіў у Марскі кадэцкі корпус у Санкт-Пецярбурзе.27 студзеня 1904 г. пачалася руска-японская вайна, а ўжо 28 студзеня Мікалай ІІ асабіста пераводзіць у афіцэры выпуск кадэтаў марскога корпуса. Далейшы лёс маракоў вызначаўся жэрабем, але самым жаданым месцам службы быў Далёкі Усход. Туды накіравалі толькі 10 лепшых выпускнікоў, а Валкавіцкі быў ажно 27-м у спісе паспяховасці. Але ўжо праз паўгода мічман Валкавіцкі на браняносцы «Імператар Мікалай І» выходзіць у васьмімесячны рэйд на дапамогу Порт-Артуру ў складзе ІІ Ціхаакіянскай эскадры.
Цусімская бітва была вырашальнай у вайне. Другая Ціхаакіянская эскадра пад камандаваннем віцэ-адмірала Ражэственскага была цалкам разгромлена. Большасць караблёў была патоплена японцамі або капітулявала.
— Біцца да канца, а пасля падарваць браняносец і ратавацца, — сціпла адказаў мічман Валкавіцкі. Прыкладна так адказалі яшчэ некалькі чалавек, але, на жаль, контр-адмірал Небагатаў вырашыў капітуляваць.
У палоне малады афіцэр-паляк стаў легендай і сімвалам нязломнасці. Нават японцы, якія вышэй за ўсё цанілі гонар і адданасць службе, трактавалі яго з павагай.
Ежы Валкавіцкі аказаўся чалавекам авантурным і нават спрабаваў збегчы з палону, схаваўшыся ў адным з партоў на караблі, які ішоў на Аўстралію. Спроба была няўдалай, падчас арышту ён спрабаваў выдаць сябе за сына нейкай англічанкі, не ведаючы пры гэтым аніводнага слова па-англійску.
[irp posts="12 899″ name="За акіян! Як гродзенцы ехалі ў эміграцыю ў пачатку ХХ ст."]
Валкавіцкі быў прысуджаны да двух гадоў зняволення, але праз два тыдні яго перадалі расійскім дыпламатам. У Расіі, пад час правядзення следства па справе ганебнай паразы імператарскага флоту, ён быў абвешчаны нацыянальным героем. Мікалай ІІ узнагародзіў яго ордэнам Святога Георгія.
Тут служыў яшчэ адзін наш зямляк Цярэнцій О’Брыен дэ Ласі. Ягоны продак, прадстаўнік старажытнага ірландскага роду, Маўрыцый дэ Ласі быў генералам расійскага войска і за службу атрымаў у валоданне маёнтак Аўгустова, дзе і пусціў свае карані.
Цярэнцій нарадзіўся ў 1885 годзе і з дзяцінства цікавіўся ваенна-марской справай, марыў аб подзвігах. На год раней за Валкавіцкага хлопец заканчвае гродзенскую мужчынскую гімназію, а пасля і Марскі кадэцкі корпус.
Калі мінаносец «Бядовы» прарываўся да Уладзівастока з цяжка параненым адміралам Ражэственскім, на гарызонце паказаліся японскія караблі і прагучалі першыя залпы. Снарады яшчэ не даляталі да адзінокага мінаносца, а камандаванне штаба ўжо даўно прыняла рашэнне капітуляваць, каб захаваць жыцці адмірала і вышэйшых чыноў.Невядома, хто першы з афіцэраў спытаў: «Ці ёсць на мінаносцы белы сцяг?» Белага сцяга не аказалася. На палубе знаходзіўся і Цярэнцій О’Брыен дэ Ласі, юнак гадоў дваццаці, зграбна складзены, з дзявочым пяшчотным тварам і арыстакратычнымі манерамі. У гэту хвіліну мічман праявіў кемлівасць. Ён прынёс са стала кают-кампаніі белы абрус, якім замянілі Андрэўскі сцяг на мачце. Хутка наблізіўся японскі крэйсер «Сазанамі», пачуліся крыкі «Банзай!», «Бядовы» быў здадзены.
Па вяртанні палонных у Расію над маракамі адбыўся суд, Цярэнцій дэ Лясы быў апраўданы і вярнуўся ў роднае Аўгустова.
Гэтыя падзеі адлюстраваў Аляксей Новікаў-Прыбой у рамане «Цусіма», які стаў бестсэлерам у СССР і быў прачытаны асабіста Сталіным. Імаверна, кнігу чытаў і афіцэр НКУС, які ў Казельску дапытваў польскага генерала Валкавіцкага. Быць можа, менавіта гэтая акалічнасць выратавала ягонае жыццё.
Пасля Цусімы Ежы Валкавіцкі будаваў вайсковую кар’еру. Калі ў Расіі пачаўся рэвалюцыйны тэрор, ён пакінуў службу і, дабраўшыся да Францыі, змагаўся ў шэрагах войска генерала Галера за незалежнасць Польшчы.
У 1920 г. Валкавіцкі быў адным з камандзіраў і стваральнікаў Пінскай флатыліі.
Па хадайніцтве міністра абароны Юзафа Пілсудскага ў 1927 г. Валкавіцкі атрымлівае генеральскія пагоны і неўзабаве сыходзіць у адстаўку.
Пачалася ІІ Сусветная вайна і старога генерала мабілізавалі. Пасля зацятых баёў з немцамі ён збірае групу з 300 салдат і прарываецца на ўсход. Валкавіцкі не мог не разумець, што там ён патрапіць у рукі бальшавікоў, але, магчыма, бачыў у гэтым шанец калі-небудзь працягнуць барацьбу за вызваленне Польшчы. Так і адбылося.
Адзін з нямногіх польскіх афіцэраў, генерал пазбег расстрэлу ў Катыні, перажыў зняволенне ў лагеры для ваеннапалонных (дзе Валкавіцкага, дарэчы, называлі нязломным генералам) і ў 1941 г. займае адну з камандных пасад у арміі генерала Андэрса.
Пасля вайны Ежы Валкавіцкі эмігруе ў Англію, дзе і сустракае старасць. Апошнія дні генерала прайшлі ў польскім доме састарэлых «Antokol» у графстве Кент. Ён не дажыў літаральна два тыдні да свайго 100-годзя і памёр у 1983 г.
Вядомы і лёс Цярэнція О’Брыена дэ Ласі. Вярнуўшыся ў Аўгустова, ён актыўна займаўся сельскай гаспадаркай, у чым дасягнуў пэўных поспехаў. Быў вядомай асобай у грамадска-палітычным жыцці Гродна, карыстаўся павагай з боку гараджан, і, як згадвалі сучаснікі, быў проста добрым чалавекам. У І Сусветную вайну Цярэнцій служыў у складзе «Дзікай дывізіі», пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі вярнуўся ў Гродна і ў складзе войска польскага ваяваў супраць бальшавікоў.
Памёр Цярэнцій дэ Ласі 9 лістапада 1932 г. і быў пахаваны ў фамільнай капліцы, якая і сёння стаіць на вуліцы Рэпіна. У памяць аб ім потым прайшлі памінальныя набажэнствы ў саборы і сінагозе.
Вось так склаліся лёсы двух герояў рамана «Цусіма», якія так ніколі яго і не прачыталі.
[irp posts="14 495″ name="Стваралі гораду непаўторны імідж. Як адзіны ў Беларусі конны ўзвод 15 гадоў патруляваў вуліцы Гродна"]
Лічыцца, што складана выбраць падарунак менавіта мужчыну - мужу, сыну, бацьку, партнёру ці сябру. Сітуацыя…
Беларус Алекс Вазнясенскі наведаў Навагрудак як турыст. Мужчыну ўразіла, што горад з багатай гісторыяй знаходзіцца…
Рэстаране-кафэ “Нёманская віціна” ў выглядзе ладдзі - частка канцэпцыі новай гродзенскай набярэжнай, якую абмеркавалі ў…
Аляксей Кажэнаў з'ехаў з Мінску ў 1998-м годзе. Ён атрымаў працу ў Google, стаў дыяканам…
Слэнг пастаянна змяняецца - у апошні час пад ўплывам TikTok. Зразумець яго адразу і ўвесь …
Кожны месяц 22 тоны кававага зерня выязджаюць з Гродна, каб патрапіць на запраўкі па ўсёй…