Сцэна ў Мастах і матацыкл хуткай дапамогі ў Беластоку. Калаж: MOST / Hrodna.life (выкарыстаны малюнак Dawid Gromadzki / Urząd miasta Białystok і газеты "Зара над Неманам")
Хочаце новую дзіцячую пляцоўку непадалёк ад дома? Ці лічыце важным правесці ў сваім горадзе кампанію за чыстыя вуліцы? У Польшчы такія ініцыятывы рэалізуюцца за кошт грамадзянскага бюджэту. Жыхары шляхам галасавання самі вырашаюць куды накіраваць сродкі. У Беларусі таксама праводзяць конкурсы грамадзянскіх ініцыятыў. Мэта тая ж — стымуляваць актыўнасць грамадзян. На прыкладзе Беластока і Гродзенскай вобласці параўналі, як гэта працуе ў двух краінах. Спойлер: параўнанне атрымалася не на карысць Беларусі.
Рэдакцыі MOST і Hrodna.life працягваюць сумесны праект пра людзей, з’явы і падзеі па абодва бакі беларуска-польскай мяжы.
Грамадзянскі бюджэт (Budżet Obywatelski) — гэта частка публічнага бюджэту. Як яе расходаваць, жыхары вырашаюць сумесна. У Польшчы гэта адбываецца на ўзроўні гміны — гэта значыць на бліжэйшым да жыхароў узроўні самакіравання.
Але сама ідэя не нарадзілася ў Польшчы. Першы ў свеце грамадзянскі бюджэт з’явіўся ў Порту-Алегрэ ў Бразіліі ў 1989 годзе. У Еўрасаюзе першымі яго апрабавалі ў 2000 годзе Вялікабрытанія, Італія, Францыя і Германія. А першым польскім горадам з грамадзянскай бюджэтам стаў у 2011 годзе Сопат.
Мясцовае самакіраванне — гэта ўсе жыхары гміны. Лічыцца, што ўдзел у размеркаванні грамадзянскага бюджэту не толькі дапамагае ім рэалізаваць важныя ініцыятывы, але і інтэгруе іх у мясцовую супольнасць і ўзмацняе сувязь з месцам пражывання. Акрамя таго, яно робіць расходаванне публічных фінансаў больш празрыстым.
Юрыдычна грамадзянскі бюджэт — гэта асаблівая форма грамадскіх кансультацый. Першапачаткова яго ўкараненне залежала ад добрай волі мясцовых уладаў, але з 2018 года ён стаў абавязковым для гарадоў на правах павета — аналагаў райцэнтраў у Беларусі. Ёсць і мінімальны аб’ём грамадзянскага бюджэту — не менш 0,5% выдаткаў гміны за папярэдні год.
Ва ўсіх гмінах Польшчы праекты ў рамках грамадзянскага бюджэту рэалізуюць па адной шматэтапнай логіцы: падача — праверка — галасаванне — рэалізацыя. Такі цыкл паўтараецца з года ў год. Галоўнае — гэта прамое прыняцце рашэнняў грамадзянамі праз галасаванне і тое, што выкананне рашэнняў абавязкова.
Падаваць праекты можа любы жыхар гміны, незалежна ад узросту, фармальнай рэгістрацыі (zameldowania) і нават грамадзянства. Важна толькі тое, што аўтар ідэі жыве ў гэтай супольнасці.
Звычайна праекты прымаюць праз онлайн-платформы або ў мясцовай адміністрацыі ў папяровай форме. Кожная гміна сама вызначае форму заяўкі і даты прыёму. У 2025 годзе ў Варшаве праекты прымалі ў студзені, у Кракаве — у лютым, у Беластоку — у сакавіку-красавіку.
Таксама гміны могуць дзяліць праекты на катэгорыі. Напрыклад, у Беластоку ў гэтым годзе ўсе праекты падзялілі на тры катэгорыі: агульнагарадскія, раённыя і школьныя — у залежнасці ад тэрыторыі, дзе яны павінны быць рэалізаваны.
Да заяўкі трэба прыкласці подпісы іншых жыхароў, якія яе падтрымліваюць — звычайна гэта зусім невялікая колькасць. Так, у Беластоку хапае подпісаў усяго двух чалавек. Сам праект павінен адносіцца да сферы задач гміны. Нельга рэалізаваць праект, які выходзіць за рамкі кампетэнцый гэтага ўзроўню самакіравання.
У некаторых гарадах можна загадзя пракансультавацца з чыноўнікамі з нагоды патэнцыйнага праекта, а ў Беластоку ў гэтым годзе прайшлі нават тры марафоны напісання праектаў, падчас якіх чыноўнікі дапамагалі запаўняць заяўкі.
Пададзеныя ў тэрмін праекты правяраюць супрацоўнікі муніцыпалітэтаў або спецыяльныя камісіі. Напрыклад, у Беластоку такая каманда працуе ў Цэнтры сацыяльнай актыўнасці (Centrum Aktywności Społecznej) — спецыяльным дэпартаменце гарадской адміністрацыі, які адказвае за грамадскія ініцыятывы.
Там яны ацэньваюць законнасць, магчымасць рэалізацыі (тэхнічную і тэрытарыяльную), выкананне афіцыйных патрабаванняў і ацэньваюць значэнне. Для тлумачэнняў або змяненняў члены камісіі могуць звязацца з аўтарам ідэі. Адхіленне праектаў павінна быць апраўдана, і жыхары горада павінны мець магчымасць абскардзіць яго. Падрабязнасці працэдуры падачы і ацэнкі могуць адрознівацца, бо іх вызначае кожны Савет гміны самастойна.
Для таго, каб аўтары маглі як мага лепш падрыхтаваць свае праекты, мясцовыя ўлады размясцілі ў грамадскім доступе карты тэрыторый і разлікі коштаў на тыповыя гарадскія выдаткі. Гэта важна, бо працяглыя праекты могуць быць размешчаны толькі на тэрыторыях, якія належаць гміне, і бюджэты павінны быць рэалістычнымі.
Самі жыхары выбіраюць, які з прынятых і правераных праектаў атрымае фінансаванне. Галасаванне звычайна праводзіцца ў інтэрнэце і з выкарыстаннем папяровых бюлетэняў у спецыяльных пунктах. Усе жыхары гміны могуць прагаласаваць. У многіх гарадах Польшчы непаўналетнія любога ўзросту маюць такое права, у Беластоку яны могуць прагаласаваць са згоды бацькоў. Часта можна прагаласаваць за некалькі ідэй: напрыклад, у мінулым годзе ў Беластоку можна выбраць чатыры з 119 выбраных праектаў.
Для галасавання ў многіх гмінах просяць асабістыя дадзеныя: імя, прозвішча, адрас, індывідуальны нумар PESEL і нават нумар тэлефона. Дарэчы, у многіх юрыстаў ёсць сумненні, ці не з’яўляюцца гэтыя дадзеныя занадта падрабязнымі, але практыка яшчэ не змянілася.
Згодна з вынікамі галасавання складаецца рэйтынг. Пераможцы — гэта праекты, якія будуць вышэй у рэйтынгу — да вычарпання бюджэту.
Муніцыпалітэт, а не аўтар праекта, нясе адказнасць за рэалізацыю пераможных праектаў. Рэалізацыя звычайна адбываецца ў наступным бюджэтным годзе. Савет гміны не можа істотна змяніць або выдаліць праекты, якія абралі жыхары.
У Беластоку грамадзянскі бюджэт існуе ўжо шмат гадоў: кампанія, якая стартавала ў 2025 годзе — 13-я па ліку. Сумы даволі значныя, і яны патроху растуць: калі ў 2023 годзе на праекты грамадзян у горадзе вылучылі 12 млн злотых, то на 2026 год запланавана ўжо 15 млн.
Гэтыя грошы збіраюцца падзяліць на тры катэгорыі праектаў:
Галасаванне ў Беластоку звычайна прыпадае на канец верасня — пачатак кастрычніка. Гараджане даволі актыўныя: у 2023 годзе запоўнілі 88 430 бюлетэняў, у 2024-м — 92 508. Выбіраюць для рэалізацыі звычайна каля 20 праектаў. Усяго за папярэднія 12 гадоў у Беластоку ўдалося рэалізаваць 307 праектаў на агульную суму больш за 107 млн злотых.
Многія праекты гараджан тычыліся гарадской інфраструктуры і навакольнага асяроддзя. Дзякуючы грамадзянскаму бюджэту ў Беластоку з’явілася саляная градзірня, стварылі зону адпачынку з кветнікамі па вуліцы Ліпавай, з’яўляліся веладарожкі і азелянённыя аўтобусныя прыпынкі, новыя паркоўкі.
У розных раёнах горада ўсталявалі дзіцячыя пляцоўкі і абнавілі школьныя стадыёны. У рамках аднаго з праектаў па папулярызацыі мясцовага турызму з’явіўся, а потым пашырыўся турыстычны маршрут са скульптурамі мядзведзяў Białystok WidziMisie.
Былі і праекты, звязаныя з аховай здароўя. Напрыклад, горад купіў неанаталагічную машыну хуткай дапамогі. А чатыры гады таму закупілі матацыкл з камплектам медыцынскага абсталявання для станцыі хуткай дапамогі.
Аддалена падобны механізм падтрымкі грамадзянскіх ініцыятыў з’явіўся ў беларускім законе аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў 2023 годзе. Гэта адкрыты конкурс праектаў, які арганізуюць абласныя асацыяцыі Саветаў дэпутатаў і Мінскі гарадскі савет дэпутатаў.
Фармальна такі механізм пачалі выкарыстоўваць на Гродзеншчыне яшчэ да таго, як яго ўнеслі ў закон — у 2022 годзе. Але тады тэматыка праектаў была даволі вузкай: патрыятычнае выхаванне моладзі, захаванне традыцыйных беларускіх духоўна-маральных каштоўнасцяў, добраўпарадкаванне месцаў памяці і астатняе, што падыходзіла да так званага «Года гістарычнай памяці», які тады абвясцілі. Тады пад конкурс праектаў не было ніякай прававой базы, а пілотны бюджэт — 100 тыс. рублёў — абласны савет дэпутатаў атрымаў у Нацбанка. Той невялікі досвед працы з грамадскімі ініцыятывамі лёг у аснову навелізацыі закона аб мясцовым кіраванні.
Грамадзянскія ініцыятывы ў роўных долях фінансуюцца з абласнога і рэспубліканскага бюджэту. На 2024 год на ўсе праекты ў Гродзенскай вобласці выдзелілі агулам 300 тыс. рублёў. Выбралі 15 праектаў, гэта значыць, у сярэднім кожны атрымаў каля 20 тыс.
Але тут ёсць адно істотнае адрозненне ад польскай сістэмы: не менш за 10% кошту праекта абавязаны ўнесці сам ініцыятар. «Грошы з уласнай кішэні матывуюць людзей быць паслядоўнымі, адказна падыходзіць да справы», — тлумачыла гэтую норму ў адным з інтэрв'ю старшыня Гродзенскага абласнога савета дэпутатаў Алена Пасюта.
Ініцыятывы на конкурс у Гродзенскай вобласці могуць прапаноўваць толькі паўналетнія грамадзяне, якія пастаянна пражываюць на адпаведнай тэрыторыі. Заяўкі прымае абласны Савет дэпутатаў — у гэтым годзе іх можна было падаваць з 13 студзеня па 15 лютага. Да заяўкі можна прыкласці суправаджальныя дакументы: лісты падтрымкі, аналітычныя запіскі, планы мясцовасці і іншае. Як і ў Польшчы, мясцовыя ўлады гатовыя дапамагчы ў напісанні заяўкі. Але калі ў Беластоку прайшлі тры кансультацыі, то ў Гродне — толькі адзін семінар, ды і то разлічаны на ўсю вобласць. Не прыехаў здалёк — не атрымаў дапамогі.
Першапачатковы адбор праводзіць спецыяльная камісія пры абласным Савеце дэпутатаў. Частку праектаў могуць вярнуць ініцыятарам з заўвагамі і прапановамі для дапрацоўкі. Адабраныя праекты накіроўваюць у Абласную асацыяцыю мясцовых Саветаў дэпутатаў для ўдзелу ў адкрытым конкурсным адборы, куды заяўнік можа прыехаць і выступіць.
Ацэньвае праекты камісія, створаная рэгіянальнай асацыяцыяй Саветаў дэпутатаў. У яе склад уваходзяць прадстаўнікі асацыяцыі, Савета, Гродзенскага аблвыканкама, прадстаўнікі іншых дзяржаўных арганізацый і незалежныя эксперты (калі іх запросяць і калі яны пагодзяцца).
Камісія ацэньвае:
Больш за ўсё балаў можна атрымаць за навізну, скіраванасць на паляпшэнне якасці жыцця людзей з інваліднасцю і на рашэнне сацыяльных праблем, па якіх раней грамадзяне звярталіся, але якія мясцовыя ўлады так і не вырашылі. Яшчэ плюсам пры ацэнцы будзе камбінацыя ў адным праекце сацыяльнага, эканамічнага і экалагічнага эфекту.
Камісія складае спіс, у якім праекты расстаўленыя ў парадку змяншэння сумы набраных балаў. Перамагаюць тыя праекты, пачынаючы з першага месца ў рэйтынгу, на якія ў гэтым годзе хопіць сродкаў.
Беларускі механізм працуе як кіраваны зверху конкурс. Ідэі грамадзян фільтруюць афіцыйныя органы на аснове загадзя вызначаных крытэрыяў. Гэта моцна адрознівае яго ад больш дэмакратычнага шляху, які выбралі ў Польшчы, — прамога народнага галасавання. То бок у Беларусі праекты выбіраюць чыноўнікі, а ў Польшчы — самі жыхары.
Абавязковае патрабаванне суфінансавання ўскладае прамую фінансавую адказнасць на ініцыятараў: не ўнясеш свае 10% — праект адменяць, нават калі ацанілі яго высока. У такой мадэлі ўлады захоўваюць значны кантроль над адборам праектаў і размеркаваннем грошай, афармляючы ўдзел грамадзян у выглядзе спаборніцкай сістэмы, падобнай да грантавага конкурсу.
Большасць праектаў, якія падтрымалі ў 2023−2025 гадах, тычыліся добраўпарадкавання і інфраструктуры малых гарадоў і вёсак. Напрыклад, у Мастах добраўпарадкавалі вулічную сцэну (і прымеркавалі гэта да «Дажынак»). У аграгарадку Навасёлкі пад Слонімам стварылі пляцоўку для фестываляў: мясцовасць вядомая сваімі Паўлаўскімі караваямі, абрад выпечкі якіх унесены ў спіс нематэрыяльнай спадчыны Беларусі. У Скідзелі заняліся уладкаваннем экалагічнай сцежкі і месцаў адпачынку.
У красавіку 2025 года падтрымалі новы пул праектаў — і пяць з 12 у ім тычацца ўладкавання паркаў, сквераў і месцаў адпачынку ў аграгарадках. Адзін з такіх вясковых паркаў з’яўляецца яшчэ і гісторыка-культурнай каштоўнасцю.
Дэпутатаў, якія галасуюць за праекты, прыцягваюць спорт і інклюзія: у Гродне падтрымалі стварэнне гульнявой і трэнажорнай пляцоўкі для Цэнтра дапамогі «Вера», які дапамагае дзецям з асаблівасцямі развіцця, у Навагрудку збіраюцца стварыць інклюзіўны гульнявы комплекс, а ў Карэлічах — скейт-парк.
Падтрымліваюць і праекты, звязаныя з гісторыяй і памяццю пра вайну. Напрыклад, у Дзярэчыне падтрымалі стварэнне тэматычнай экспазіцыі, прысвечанай Халакосту, а ў Лідзе — праект «80 салютаў Перамогі». Апошні прадугледжвае ўсталёўваць у горадзе банеры з гістарычнай інфармацыяй. У Зэльвенскім раёне падтрымалі праект «Дарога памяці „Зэльвенскі прарыў“»: у райцэнтры ўстановяць памятны знак аб падзеях Другой сусветнай.
Па-першае, на цалкам розных узроўнях знаходзіцца ўцягнутасць жыхароў. У Польшчы яны і ствараюць ідэі, і прасоўваюць, і ацэньваюць, і прымаюць канчатковае рашэнне праз масавае галасаванне. У Беларусі ўключаюцца толькі самыя актыўныя ініцыятары, далей усе рашэнні залежаць ад уладаў. Гэта значыць, у Польшчы самі жыхары прымаюць патрэбныя сабе рашэнні, а ў Беларусі іх прымаюць за іх. Акрамя таго, удзельнічаць могуць толькі паўналетнія, а гэта адразу адразае патэнцыйна актыўную групу моладзі.
Па-другое, праекты ацэньваюцца паводле розных крытэрыяў. У Беларусі камісія праводзіць якасную ацэнку, а ў Польшчы толькі фармальную — і жыхары могуць выбраць любы праект, незалежна ад яго патэнцыйнага сацыяльнага ўздзеяння.
Але самая вялікая розніца ў маштабе. За год праз грамадзянскі бюджэт у Беластоку размяркоўваюць 15 млн злотых (прыкладна 3,5 млн еўра па курсе сярэдзіны 2024 года). І гэта мы не гаворым аб іншых гарадах Падляскага ваяводства, такіх як Гайнаўка або Сувалкі, дзе на ініцыятывы жыхароў вылучаюць яшчэ па некалькі сотняў тысяч злотых у кожным.
Бюджэт конкурсу на ўсю Гродзенскую вобласць у 2024 годзе склаў каля 300 тыс. рублёў (прыкладна 88 тыс. еўра) з дзяржаўных сродкаў, плюс каля 100 тыс. рублёў сумеснага фінансавання ад саміх удзельнікаў.
Розніца ў маштабах -- прыкладна 40:1 на карысць Беластока!
Польскае заканадаўства гарантуе істотнае і прадказальнае мясцовае фінансаванне: замацаваная норма аб абавязковым выдзяленні 0,5% ад бюджэту горада на ініцыятывы жыхароў. Фінансаванне конкурсу ў беларускіх рэгіёнах залежыць ад укладанняў з рэспубліканскага бюджэту і патрабуе сумеснага фінансавання ад ініцыятараў. Гэта нагадвае хутчэй цэнтралізавана кантраляваную грантавую сістэму.
Грамадзянскі бюджэт у Беластоку нашмат больш накіраваны на «мяккія» праекты і на тое, што цікава самім жыхарам: сацыяльныя праграмы (напрыклад, псіхалагічнай падтрымкі), мерапрыемствы, канцэрты, быў нават праект арганізацыі рынку антыкварыяту. Конкурс у Гродзенскай вобласці відавочна імкнецца да добраўпарадкавання тэрыторый і праектаў, адпаведных дзяржаўным прыярытэтам, такім як «гістарычная памяць».
Адрозненне можа быць звязана з механізмам адбору: прамое галасаванне ў Беластоку дазваляе перамагаць разнастайным інтарэсам, а камісія ў Гродне выбірае тое, што адпавядае афіцыйным мэтам. А яшчэ галасаванне жыхароў забяспечвае больш празрыстасці ў Польшчы.
Мадэль Беластока адпавядае агульным еўрапейскім тэндэнцыям развіцця партысіпаторнага кіравання. А гродзенская мадэль адлюстроўвае тыповы для Беларусі цэнтралізаваны падыход, дзе грамадзянская ініцыятыва накіроўваецца праз кантраляваныя дзяржавай конкурсы.
Нягледзячы на гэта, у польскай сістэме можна знайсці і свае мінусы. Яна нясе рызыкі папулізму і дамінавання добра арганізаваных груп — апошняе відаць на прыкладзе школьных праектаў, якія часта перамагалі ў Беластоку ў апошнія гады.
Нягледзячы на высокую цэнтралізацыю праектаў у Беларусі, ініцыятыва LawTrend ў 2023 годзе ў сваім маніторынгу называла беларускія конкурсы прагрэсіўнай практыкай і нагадвала, што іх увядзенне даўно лабіравалі арганізацыі грамадзянскай супольнасці. Пры гэтым эксперты адзначылі, што гэтыя конкурсы з’явіліся на фоне некалькіх гадоў масавай ліквідацыі беларускіх грамадскіх арганізацый і ціску на актывістаў.
Як стаць маладым экстрэмістам? Быць "залатой моладдзю", слухаць хардкор і насіць клятчастую понамку. Так лічаць…
“Каб цябе пярун забіў!” - адзін з найбольш вядомых беларускіх праклёнаў. У 1934 і 1935…
З надыходам цяпла ў заходніх рэгіёнах Беларусі - Гродзенскай і Брэсцкай абласцях - сталі з'яўляцца…
Змяшаць два знаёмыя спосабы афарбоўкі яек і атрымаць аліўкавы колер, знайсці спосаб з дапамогай хімічнай…
Яніна Міхайлаўна Земба нарадзілася ў Гродне ў 1934 годзе. Падчас нямецкай акупацыі яе маму вывезлі…
«Еўрасаюз нам не патрэбен!» Гэты наратыў папулярны не толькі ў беларускай прапаганды, але і ў…