З адной бярозы — да 200 літраў. Як беларусам здабыць бярозавы сок на радзіме і ў эміграцыі

Здабываць бярозавы сок вясной — беларуская традыцыя, у кожным лясніцтве яго можна купіць за капейкі. У Польшчы такі занятак амаль невядомы, а сок яшчэ прыйдзецца пашукаць. І знойдзецца ён хутчэй у аптэцы — пастэрызаваны і значна даражэй, чым у Беларусі. Мы параўналі правілы самастойнай здабычы соку ў Польшчы і Беларусі і даведаліся, колькі заплаціць парушальнік, які будзе выпампоўваць сок з бярозы без дазволу. А яшчэ знайшлі беларуса з Падляшша, які здабывае сок ва ўласным гаі з 3000 бяроз.

Рэдакцыі MOST і Нrodna.life працягваюць сумесны праект аб людзях, з’явах і падзеях па абодва бакі беларуска-польскай мяжы. Калі вам падабаюцца вашыя тэксты, пакіньце нам данат праз Stripe або праз зручную платформу Buy Me a Coffee.

Калі здабываюць бярозавы сок

Што ў Польшчы, што ў Беларусі часам нарыхтоўкі соку лічыцца перыяд з сярэдзіны сакавіка да сярэдзіны красавіка. Потым адпраўляцца за ім ужо позна — год прыйдзецца чакаць наступнага шанцу.

У Беларусі бярозавы сок нарыхтоўваюць самі лясніцтвы і адразу ж пачынаюць яго прадаваць. У гэтым годзе з-за анамальна цёплага надвор’я збіраць сок з бяроз пачалі на тыдзень раней, чым звычайна.

Цікава, што ў Беларусі ёсць нават даведзены да лясгасаў план па зборы соку. Напрыклад, у 2025 годзе ў Гродзенскай вобласці запланавалі сабраць яго ў 1,5 разы больш, чым годам раней: 2000 тон замест 1400. Прадаюць яго ў лясгасах і на некаторых рынках у райцэнтрах і абласных цэнтрах па цане ад 25 да 36 капеек за літр (30−44 польскіх гроша) у залежнасці ад нарыхтоўшчыка і месца продажу.

У гэтым годзе беларусы скардзіліся ў інтэрнэце на шматгадзінныя чэргі, перабоі з пастаўкамі і адрозненне цэн па рэгіёнах. І Міністэрства лясной гаспадаркі сур’ёзна заклапацілася праблемай. «Соку павінна хапаць заўсёды і ўсюды — і ён павінен быць на гандлёвых пляцоўках з самай раніцы», — сказаў 26 сакавіка намеснік міністра Уладзімір Крэч. А міністр Аляксандр Кулік загадаў зраўняць цэны соку па краіне.

У Польшчы лясніцтвы самі бярозавы сок на продаж не нарыхтоўваюць. Чаму? «Працуючы ў лесе, мы кіруемся патрэбамі прыроды, а не фінансавымі меркаваннямі», — патлумачыла нам прэс-сакратар Рэгіянальнай дырэкцыі «Дзяржаўных лясоў» ў Беластоку Эвеліна Шкляжэўска.

Як легальна сабраць бярозавы сок самому і што пагражае за парушэнні

Хоць гатовы сок у польскіх лясніцтвах вы не купіце, але можаце атрымаць дазвол на яго нарыхтоўку ад арганізацыі, якая кіруе лясамі на дадзенай тэрыторыі, — так званага надлесничества (nadleśnictwo). Яго супрацоўнікі павінны паказаць канкрэтныя дрэвы, з якіх дазволена браць сок.

«Дазволена здабываць сок у перыяд прыкладна з сярэдзіны сакавіка да канца красавіка, у залежнасці ад умоў надвор’я. Дазвол выдаецца бясплатна», — патлумачыла Шкляжэўска.

У Беларусі правілы падобныя: можна заняцца зборам соку самастойна — але таксама не ўсюды і толькі з дазволу найбліжэйшага лясніцтва. Леснікі ўдакладняць, дзе падсочка бяроз не забароненая.

Кантакты беларускіх лясгасаў можна знайсці на сайце Міністэрства лясной гаспадаркі. Спісы і кантакты надлясніцтваў Польшчы можна знайсці на сайтах рэгіянальных дырэкцыяў «Дзяржаўных Лясоў». Напрыклад, у выпадку Рэгіянальнай дырэкцыі ў Беластоку кантакты можна знайсці тут.

І ў Польшчы, і ў Беларусі за збор соку без апавяшчэння лясніцтва можна атрымаць штраф. У Польшчы нарыхтоўка соку без дазволу лічыцца дробным пашкоджаннем лесу — за гэта можна атрымаць штраф 250 злотых (205 рублёў). Калі пашанцуе, ляснік можа абмежавацца толькі вымовай.

У Беларусі за самавольны збор бярозавіка без дазволу лясніцтва штрафы значна больш — да 840 рублёў (1025 злотых).

Ці можна збіраць сок з уласнай бярозы?

У Беларусі ёсць спіс месцаў, дзе нельга збіраць сок — ён падрабязна распісаны на сайце Мінпрыроды. Напрыклад, гэта забаронена рабіць у батанічных садах, дэндрапарк, месцах з ахоўваемымі Чырвонай кнігай жывёламі або раслінамі.

Беларуская экалагічная ініцыятыва «Зялёны тэлефон» звяртае ўвагу, што ў Беларусі нельга збіраць сок нават ва ўласным садзе! «На сваім участку вы паўнапраўныя гаспадары і нават можаце спілаваць бярозу, але вось паквапіцца на яе сок законнага права не маеце», — пішуць эколагі ў распрацаванай імі інструкцыі.

У Польшчы — наадварот: прасцей за ўсё здабыць сок менавіта з чыёйсьці прыватнай бярозы. Найлепшы варыянт — калі дрэва расце на вашым ўласным участку. Тады ніякага дазволу не трэба. Калі бяроза расце на ўчастку вашых знаёмых — проста дамоўцеся з імі і атрымайце дазвол.

«Калі хто з вёскі запытае мяне, ці можа спусціць сок з маіх бяроз, то я яму скажу: „Калі ласка, так“», — расказаў нам падляшскі беларус Юры Каліна з вёскі Кашалі ў гміне Орля, недалёка ад Бельска Падляшскага. У гэтых месцах здаўна жыве шмат беларусаў. Там ёсць нават дарожныя паказальнікі на беларускай мове, а вось беларускай традыцыі масава збіраць бярозавы сок няма.

Па словах Каліны, на Падляшшы бярозавы сок у вёсках традыцыйна збіралі, але не паўсюдна. З нарыхтоўкамі соку ў вялікіх аб’ёмах ён сустрэўся толькі падчас паездак у Беларусь. І лічыць, што «мода» на гэта ў памежныя мясцовасці Падляшша прыйшла менавіта з-за ўсходняй мяжы.

Як выбраць бярозу для збору соку?

Чыста бярозавыя гаі сустракаюцца і ў Беларусі, і ў Польшчы, але «Зялёны тэлефон» не раіць збіраць сок там. Справа ў тым, што гэтыя дрэвы аддаюць перавагу вільготнай глебе, з-за чаго сок можа атрымацца без смаку і вадзяністым. Лепш выбраць бярозу ў мяшаным лесе, дзе пяшчанік дасць соку больш карысных рэчываў.

Як збіраць бярозавы сок правільна і без шкоды для дрэва

Атрымаць дазвол недастаткова — трэба яшчэ ведаць, як збіраць сок правільна. Тут правілы падобныя ў абедзвюх краінах. Хіба што беларускія лясгасы раяць спачатку праверыць, ці пайшоў сок у прынцыпе. Для гэтага можна ўкалоць шылам у ствол дрэва на вышыні 1,3 метра ад зямлі. Трэба выбіраць бярозу без пашкоджанняў, дыяметрам 20 сантыметраў і больш.

«Пры здабычы соку з бярозы неабходна сачыць за тым, каб не шкодзіць дрэву. Лічыцца, што з вялікага 20-гадовага дрэва можна атрымаць 150−200 літраў соку без шкоды для расліны. З пачатку вегетацыі сок цячэ інтэнсіўна на працягу двух-трох тыдняў», — распавяла Эвеліна Шкляжэўска.

Адтуліны для нарыхтоўкі соку свідруюць дыяметрам не больш за 1 сантыметра, глыбінёй 3−4 сантыметры. Польскія леснікі раяць свідраваць дрэва на вышыні каля метра, беларускія — крыху ніжэй, на вышыні 35−50 см ад зямлі.

На думку беларускіх лясніцтваў, у адным дрэве можна зрабіць некалькі адтулін — іх максімальную колькасць вызначаюць у залежнасці ад дыяметра ствала:

• 20−26 см — адна адтуліна,
• 27−34 см — дзве адтуліны,
• 35−40 см — тры адтуліны,
• больш 40 см — чатыры адтуліны.

З леснікамі згодны і «Зялёны тэлефон». «Прабіўшы шмат адтулін, вы толькі нашкодзіце дрэву, а соку ад гэтага больш не будзе. Зыходзіць варта з правіла: адна адтуліна, калі дрэва ў дыяметры 20 сантыметраў, і па адным дадатковым на кожныя 10 сантыметраў», — прапануюць сістэму падліку эколагі.

Для збору соку лепш за ўсё выкарыстоўваць трубачкі або жолабы з нержавейкі. І хоць такой культуры збору соку, як у Беларусі, у Польшчы няма, патрэбныя прыстасаванні можна знайсці ў продажы. На маркетплэйсах прадаюцца прасценькія камплекты для гэтага занятку — звычайна гэта пяць металічных трубачак з затычкай па цане каля 45 злотых.

Калі сок сабраны, адтуліны трэба закрыць драўлянай коркам і вышмараваць садовым варам, садовай замазкай, сумессю гліны з вапнай або жывіцай з 10−15% драўнянага вугалю. З гэтых сродкаў садовую замазку знайсці прасцей за ўсё, што ў Беларусі, што ў Польшчы. Напрыклад, у будаўнічым гіпермаркеце ў Гродне яе можна купіць па 6 рублёў за 200 грамаў, а ў падобнай краме ў Польшчы — па 15 злотых за 125 грамаў (шукайце maść ogrodnicza).

Калі пасля збору соку «забыцца» правільна апрацаваць адтуліну ў дрэве, леснікі вас могуць аштрафаваць у абедзвюх краінах. У Польшчы гэта будзе лічыцца псаваннем дрэў і можа абысціся парушальніку да 500 злотых (409 рублёў). У Беларусі за такое парушэнне таксама пакараюць штрафам — 840 рублёў (1025 злотых).

«Людзі часта збіраюць сок няўмела. Яны пакідаюць неабароненую адтуліну, пасля таго, як прасвідравалі ствол дрэва. Гэта аслабляе такую бярозу. Мы разглядаем такія практыкі як знішчэнне дрэў», — патлумачыла Эвеліна Шкляжэўска.

Куды паехаць па бярозавы сок?

Для здабычы бярозавага соку заўсёды варта выбіраць здаровыя дрэвы, якія растуць у месцах, далёкіх ад крыніц выхлапных газаў. Побач з Беластокам, напрыклад, самым папулярным месцам для здабычы бярозавага соку можа стаць Кнышынская пушча, лічыць Эвеліна Шкляжэўска. Яна прапануе звярнуцца ў канкрэтныя надлясніцтвы: Супрасль, Чарна Бяластоцка, Дайліды, Жэдня, Валілы і Крынкі (Supraśl, Czarna Białostocka, Dojlidy, Żednia, Waliły i Krynki).

У Крынках леснікі ўжо шмат гадоў арганізуюць вясной «Свята бярозы». На ім дэманструюць спосабы здабычы бярозавага соку і даюць практычныя парады. У гэтым годзе свята пройдзе 12 красавіка ў лесапарку Silvarium ў вёсцы Пачопак (Poczopek).

Як падляшскі беларус збірае сок са сваіх бяроз

Сям’я Юры Каліны збірае бярозавы сок ва ўласным лесе. Яго Юры сам садзіў разам са сваім бацькам 25 гадоў таму. Прыватны бярозавы гай займае амаль гектар.

— Мы тады на гэтым участку лесу пасадзілі, добра памятаю, хіба тры тысячы бяроз.

Мужчына збірае столькі, каб кожны дзень піць свежы сок прама з дрэва.

— Робім для сябе, каб пакарыстацца гэтым цудам натуры (прыроды. — Заўв. рэд.), які з’яўляецца раз у год і цячэ тыдзень-два. Тады ён найлепшы.

Сок з халадзільніка Юрыю ўжо не пасуе: ён мацнее і становіцца кіслявым. Сок у бутэльках, які можна знайсці ў крамах нават у Польшчы, таксама не гэтак карысны, як свежы, таму што падвяргаецца пастэрызацыі, лічыць Юры. Добрым варыянтам ён лічыць хіба што замарожванне ў пластыкавых бутэльках, але для гэтага трэба мець вялікую маразілку.

Аднойчы сваяк з Беларусі навучыў Юрыя, як кансерваваць бярозавы сок, і ён вырашыў паспрабаваць.

— Узяў такую літровую шкляную пасудзіну, наліў туды гэтага соку, кінуў гэтыя разынкі, яшчэ там нешта. Ну і паставіў у гараж. Думаю, няхай стаіць там, можа, будзе на зіму. Я паставіў і фактычна забыўся пра гэта. Але пасля двух тыдняў сплю — гэта ноч ужо была, пасля поўначы, — як нешта ні выстраліць, як ні грукне, думаў, што проста пачалася Трэцяя сусветная вайна. Я зайшоў у гэты гараж, а мне разарвала гэтую пасудзіну шкляную, гэты бярозавы сок, заліло цэлы гараж. Ну і скончыўся мой эксперымент кансервацыі.