Беларусь — адзіная краіна ў Еўропе і СНД, дзе ў якасці вышэйшай меры пакарання людзей забіваюць стрэлам у патыліцу. Нягледзячы на тое, што смяротнае пакаранне як інструмент застрашвання не працуе і з’яўляецца рудыментам Сярэднявечча, канвеер смерці ў нашай краіне працягвае працаваць і жыць сваім жыццём, а заслона таямніцы і бесчалавечнае стаўленне да сваякоў асуджаных нагадвае савецкія рэпрэсіі 1930-х гадоў, піша «Беларускі партызан».
Напярэдадні пачатку Еўрапейскіх гульняў у Мінску стала вядома аб прывядзенні ў выкананне чарговага смяротнага прысуду — быў расстраляны асуджаны за забойства трох чалавек Аляксандр Жыльнікаў. Пра лёс другога асуджанага па той жа справе — Вячаслава Сухаркі - пакуль нічога не вядома, але звычайна асуджаных па адной справе расстрэльваюць адначасова.
З 1990 года ў Беларусі было расстраляна больш за 400 асуджаных да вышэйшай меры пакарання. За ўвесь гэты час быў памілаваны толькі адзін чалавек. Што паказальна, большасць забойстваў здзяйсняецца ў п’яным чадзе на бытавой глебе.
З-за наяўнасці смяротнага пакарання Беларусь застаецца адзінай краінай на кантыненце, якая не з’яўляецца сябрам Рады Еўропы. Акрамя гэтага, наша краіна губляе вялікія грошы за магчымасць забіваць трох-чатырох чалавек у год імем дзяржавы. Камітэт па правах чалавека ААН прызнаў працэдуру прымянення смяротнага пакарання ў Беларусі бесчалавечнай ў адносінах да сваякоў пакараных. Але ўлады ўпарта спасылаюцца на вынікі рэферэндуму 1996 года, на якім большасць беларусаў (80,4%) выказаліся за смяротнае пакаранне, і, падобна, пакуль нічога змяняць не збіраюцца, хоць з таго часу шмат што змянілася.
Праваабаронца Андрэй Палуда 10 гадоў каардынуе кампанію супраць смяротнага пакарання ў Беларусі. У мінулым — супрацоўнік міліцыі, сёння ён разам з калегамі працуе над тым, каб пытанне смяротнага пакарання абмяркоўвалася і разумелася ў грамадстве і каб падштурхнуць ўлады да ўвядзення мараторыя на такі від пакарання. Мы паразмаўлялі з ім пра тое, як гэта — быць «адвакатамі д’ябла» у вачах грамадства і чаму адмена смяротнага пакарання патрэбна кожнаму беларусу.
— Андрэй, у мінулым Вы былі супрацоўнікам міліцыі, вучыліся ў Акадэміі МУС. Ці паўплывала гэта на Вас нейкім чынам, на Ваш характар, погляды?
— Як атрымалася, што з міліцыянта Вы сталі праваабаронцам?
— У пэўны час са мной адбылася асабістая эвалюцыя. Калісьці я быў чалавекам, які ў прынцыпе дапускаў прымяненне смяротнага пакарання і лічыў гэта нармальным. На сённяшні дзень я ўжо шмат гадоў каардыную кампанію супраць смяротнага пакарання.
Калі вучышся ў спецыялізаванай установе, дзе атрымліваеш юрыдычныя веды з абвінаваўчым падыходам, то гуляць у бок іншых каштоўнасцяў, вядома, складана. Я прыйшоў да гэтага сваім шляхам, які быў звязаны з нацыянальнымі, патрыятычнымі каштоўнасцямі, праз беларускую мову, культуру.
Наклаў адбітак і час: у 1993 годзе я з медалём скончыў школу, адразу паступіў вучыцца ў спецыялізаваную навучальную ўстанову МУС. Тады былі «ліхія 90-е», усё ўспрымалася па-іншаму. У мяне быў юнацкі максімалізм, мне здавалася, што праца ў міліцыі - гэта адзін з добрых шляхоў дапамагаць ўсталёўваць справядлівасць. Гэта быў свядомы выбар, у той ступені наколькі гэта можна сказаць пра чалавека, якому 17 гадоў.
Важнай акалічнасцю стала тое, што я паспеў зрабіць некалькі глыткоў свабоды, якая тады панавала. Я да сённяшняга дня памятаю гэта адчуванне свабоды проста ў паветры. Гэта заставалася са мной ўсё жыццё. Працуючы ў міліцыі, я меў зносіны з людзьмі, якіх у той час было прынята называць апазыцыянерамі. І сёння я ўдзячны гэтым людзям за тое, што я знайшоў іх, а яны — мяне, што ў нас былі агульныя погляды, каштоўнасці, інтарэсы. А ўсё пачыналася з сумеснага святкавання Купалля, мы слухалі на касетах гурт «Палац», хадзілі на канцэрты барда Віктара Шалкевіча. Памятаю, на наступны дзень пасля аднаго такога канцэрту ў Магілёве я павёз Віктара Шалкевіча на службовым аўтамабілі на трасу, і там у міліцэйскай форме спыняў машыны яму на подсадку да Мінска.
Але часы і падыходы мяняліся, і працаваць у міліцыі станавілася ўсё больш складана. У пэўны момант гэта стала цалкам несумяшчальным з маім светапоглядам. Мне пагражалі звальненнем, калі я не перастану мець стасункі з «БНФ» і «апазыцыянерамі», а калі я сам прыняў рашэнне сысці - то не хацелі адпускаць. Мабыць, ім было так прасцей мяне кантраляваць. Я напісаў рапарт на звальненне напярэдадні таго, як атрымаць маёра. Але гэта для мяне ўжо не мела ніякай каштоўнасці.
Я займаўся актывізмам ў моладзева-патрыятычным руху «Зубр». Мы дапамагалі людзям з абскарджаннямі, насілі перадачы ў ІЧУ для затрыманых, мяне і самога затрымлівалі. Але я ўсё больш дрэйфаваў у бок праваабарончай дзейнасці, мне было гэта блізка. Пры гэтым я разумеў, што мне не хапае ведаў.
Я падаў заяўку на курс па абароне правоў чалавека Хельсінскага фонду ў Варшаве. І вельмі ўдзячны за тое, што мяне прынялі, бо ў Беларусі толькі 15−16 чалавек за ўвесь час скончылі гэты курс. І гэта сёння даволі вядомыя людзі ў праваабарончай дзейнасці. Там са мной таксама адбывалася эвалюцыя, звязаная з правамі чалавека, і пэўная ломка, але гэта дазволіла мне расставіць кропкі над «і».
З 2007 года я пачаў супрацоўнічаць з ПЦ «Вясна», мы пачалі праводзіць школы па правах чалавека. З таго часу я займаюся адукацыяй у галіне правоў чалавека, з 2010 года — каардынатар кампаніі супраць смяротнага пакарання.
«Мы супраць смяротнага пакарання» — дакументальны фільм да 10-годдзя кампаніі «Праваабаронцы супраць смяротнага пакарання ў Беларусі». У аснове фільма — гісторыя чалавека, расстралянага за чужую віну. Гэта праваабарончае расследаванне, якое пачалося восенню 1998 года і завяршылася ў нашы дні.
— Вы шмат гадоў займаецеся праваабарончай дзейнасцю. Ці ёсць у вас прафесійная дэфармацыя як праваабаронцы?
— Ёсць такое. Час ад часу адчуваеш, што з адной крайнасці упадаеш ў іншую. З іншага боку, гэта натуральны працэс, таму што праваабаронца — гэта не прафесія, а лад жыцця. Многія рэчы, сітуацыі ты пачынаеш разглядаць з пункту гледжання правоў чалавека, пачынаеш быць нетрывальным да несправядлівасці. Таму я б назваў гэта пазітыўнай дэфармацыяй. Гэта як раз і ёсць — разуменне правоў чалавека. Ты не падганяеш сітуацыю пад пэўны юрыдычны артыкул, а ідзеш ад жыцця.
Калі пад артыкуламі на гэтую тэму ў каментарах разгортваюцца дыскусіі, і людзі выказваюць аргументы за і супраць смяротнага пакарання, гэта таксама важна, бо праз абмеркаванне, дыскусію наша грамадства становіцца больш сталым. Мы гаворым свае аргументы супраць смяротнага пакарання, людзі выказваюць аргументы за, пачынаюць з’яўляцца нейкія новыя аргументы. Напрыклад, вядомы IT-бізнэсмэн Віктар Пракапеня выказаўся пра тое, што наяўнасць смяротнага пакарання і праблем з правамі чалавека (паляпшэння з правамі чалавека не можа быць, пакуль у нас ёсць смяротнае пакаранне) вельмі моцна ўплывае на такі эканамічны фактар як стаўкі беларускіх еўрабондаў. Калі бяруцца еўрапейскія крэдыты, у нас больш нізкі, «смеццевы» рэйтынг. Увядзенне мараторыя на смяротнае пакаранне знізіла б кошт абслугоўвання дзярждоўгу Беларусі. Атрымліваецца, Беларусь губляе вялікія грошы з-за забойства двух-трох чалавек у год імем дзяржавы.
Гэта добры адказ на распаўсюджаны аргумент, чаму падаткаплацельшчыкі павінны ўтрымліваць злачынцаў на пажыццёвым тэрміне. І гэты адказ не намі прыдуманы, а з’явіўся сам у грамадстве, што для нас яшчэ больш каштоўна.
Даведка. Віктар Пракапеня звязаў наяўнасць у нашай краіне смяротнага пакарання з высокімі працэнтнымі стаўкамі па крэдытах. Прадпрымальнік у сваім выступе на Кастрычніцкім эканамічным форуме у 2018 годзе прывёў шэраг прыкладаў, калі пазаэканамічныя дзеянні маюць высокі кошт. У прыватнасці, Пракапеня мяркуе, што, калі адмяніць у Беларусі смяротнае пакаранне, то плацяжы дзяржавы па крэдытах знізяцца з мільярда даляраў у год да прыкладна 800 мільёнаў.
— У нас з дзяржбюджэту, які складае каля 15 млрд долараў, парадку аднаго мільярда даляраў сыходзіць на абслугоўванне дзярждоўгу. Мы плацім вар’яцкую стаўку па знешніх даўгах (5−6%). Адмена смяротнага пакарання дасць магчымасць знізіць кошт дзяржпазыкаў. Калі адмяніць смяротнае пакаранне, удасца зэканоміць [на абслугоўванні дзярждоўгу] 200 млн даляраў, а то і больш.
Значыць, 200 мільёнаў даляраў нам каштуе расстраляць 5 чалавек. Нібыта мы іх з бамбавіка бамбім, — заявіў бізнесмен. — Я не кажу, што смяротнае пакаранне — гэта добра ці кепска. Але трэба разумець, колькі гэта каштуе. У бюджэце не хапае сродкаў плаціць заробкі лекарам і настаўнікам. Палічыце, і высветліцца, што ўвесці мараторый на выкананне смяротнага пакарання — цалкам разумна.
— Колькі каштуе ўтрыманне чалавека на пажыццёвым зняволенні?
— Дакладных лічбаў я не ведаю. Але ў межах нашай кампаніі адным з мерапрыемстваў было напісанне эсэ на тэму смяротнага пакарання. Адзін хлопец з эканамічнага факультэта напісаў эсэ, у якім зрабіў разлікі, колькі грошай і на што выдаткоўваецца. Атрымлівалася, што ўтрыманне зняволеных на пажыццёвым — гэта мінімальныя грошы для пенітэнцыярнай сістэмы.
У якасці аргументу ў спрэчках аб смяротнай кары ўзгадваюць Брэйвіка, які забіў шмат людзей, які, маўляў, сядзіць у турме ў выдатных умовах ды яшчэ скардзіцца. Але ён жыве ў такіх умовах не таму, што ён забіў, а таму што ў іх усе сядзяць у такіх умовах. У іх узровень турмаў і ўзровень жыцця зусім іншы. А ў нас людзі параўноўваюць і блытаюць мяккае і цёплае.
У нас маладыя людзі, якія ўпершыню аказваюцца ў турме, трапляюць ва ўмовы, якія ніякім чынам на выпраўленне не ўплываюць. На выпраўленне магло б паўплываць, калі б іх на экскурсію ў турму адзін раз звадзілі. Калі яны туды ўжо трапляюць і прызвычайваюцца жыць па «паняццях», іх потым ужо нічым не спалохаеш.
Як прафілактычная мера смяротнае пакаранне ніяк не працуе. Смяротнае пакаранне не з’яўляецца стрымліваючым фактарам злачыннасці. Калі дзяржава хоча, каб так было, чаму яна тады робіць таямніцу са смяротнай кары? Хочаце стрымліваючы фактар - так можа давайце расстрэльваць людзей на Кастрычніцкай плошчы і паказваць па БТ?
Зараз выканання прысуду ў калідоры смерці чакае Аляксандр Асіповіч (за жорсткае забойства двух дзяўчын у Бабруйску — аўт.). У Віцебску разглядаецца справа забойства двух сталых жанчын, магчымы смяротны прысуд. Канвеер смерці працуе і не спыняецца. І жыве сваім жыццём. Наўрад ці хтосьці спецыяльна планаваў расстраляць двух чалавек напярэдадні Еўрапейскіх гульняў. Проста прыйшоў час — і прысуд быў прыведзены ў выкананне. Былі выпадкі, калі пасля буйных канферэнцый ў нашай краіне з удзелам высокіх еўрапейскіх гасцей таксама расстрэльвалі людзей. Гэтая сістэма вельмі закрытая, мы не ведаем дакладна, як яна працуе. Па макулінках збіраем інфармацыю — ад сваякоў, якія нешта даведваюцца з лістоў асуджаных і падчас спатканняў, ім таксама нешта паведамляюць адвакаты, часам праслізгвае інфармацыя ад нейкіх афіцыйных асоб — і збіраем усё ў адзін агульны пазл.
— Тэма смяротнага пакарання падымаецца праваабаронцамі на міжнароднай арэне, у ПАСЕ. А наколькі яна актуальная ўнутры Беларусі? Не раз у каментарах да артыкулаў на гэтую тэму і дыскусіях ў сацыяльных сетках сустракала такое меркаванне, што ёсць праблемы больш важныя, якія трэба вырашаць. Што, напрыклад, нават тэма абортаў больш важная, чым праблема смяротнага пакарання. Што скажаце на гэты конт?
— Праблема смяротнага пакарання заўсёды стаіць на парадку дня, звязанай з правамі чалавека, для нас важная міжнародная салідарнасць, у першую чаргу краін ЕС. Беларусь кажа, што мы еўрапейская краіна, мы імкнемся да еўрапейскіх каштоўнасцяў, а напярэдадні Еўрапейскіх гульняў у Мінску расстрэльваюць двух чалавек. Гэта даволі рэзанансна і выглядае як мінімум не сумленна.
Але мне здаецца, гэта ўсё даволі звязаныя рэчы. Няма больш і менш важных правоў чалавека. Яны ўсе ўзаемазвязаныя. Пакуль у нас ёсць смяротнае пакаранне, пакуль у нашай краіне імем дзяржавы расстрэльваюць людзей, мы не з’яўляемся часткай сістэмы Савета Еўропы, і беларусы не могуць звяртацца за аднаўленнем сваіх правоў у Еўрапейскі суд па правах чалавека — адзін з самых эфектыўных механізмаў абароны правоў чалавека.
Даведка. Праз ЕСПЧ грамадзяне маглі б адсудзіць матэрыяльную кампенсацыю ў дзяржавы за парушэнне сваіх правоў, што актуальна для Беларусі з дэкрэтам аб дармаедах, парушэннем права на мірныя сходы і сітуацыі з палітвязнямі.
Мы ездзім па рэгіёнах, шмат расказваем пра смяротнае пакаранне і пра тое, што за ім стаіць. Калі людзі атрымліваюць інфармацыю, яны пачынаюць разумець, што адмена смяротнага пакарання патрэбна ў першую чаргу не нашай дзяржаве, а ім асабіста.
— Вы дапускаеце, што пытанне смяротнага пакарання можа быць вынесены на рэферэндум як пернік для Захаду для правядзення іншых палітычных зменаў?
— Магчыма, улады захочуць правесці нейкія важныя палітычныя змены, і на рэферэндум могуць у даважку вынесці пытанне аб увядзенні мараторыя на смяротнае пакаранне, каб Захад зачыніў на нешта вочы.
Але мы, праваабаронцы, выступаем супраць рэферэндуму па пытанні смяротнага пакарання. Я не ведаю ні адной краіны, якая адмяніла б смяротнае пакаранне праз рэферэндум. Гэтае пытанне ляжыць у эмацыйнай плоскасці.
— Пакаранне смерцю сапраўды — эмацыйная тэма, з якога боку не зайдзі. Мяне, напрыклад, калісьці эмацыйна кранула тое, што маці, даведаўшыся пра выкананне прысуду, бегалі ў адчаі па Паўночных могілках Мінска ў пошуках свежых магіл сваіх дзяцей (напрыклад, маці расстралянага Андрэя Жука Святлана Жук). А які выпадак у Вашай практыцы найбольш Вас уразіў?
— Тут варта казаць пра кожную гісторыю, кожная з іх унікальная. Напрыклад, вельмі эмацыйным быў выпадак, калі маці Грунова даслалі яго форму, у якой ён правёў свой апошні год (пасылка з турэмнай робой прыйшла Вользе Груновой раней, чым ліст з суда з паведамленнем пра тое, што прысуд прыведзены ў выкананне — заўв. аўт.). Яна перадала гэтую форму нам. Ці калі мы першымі даведаліся аб расстрэле Селюна і павінны былі паведаміць аб гэтым яго маці. Кожны выпадак складаны і па-свойму запамінальны.
Але найбольш на мяне паўплывала гісторыя Міхаіла Гладкага, чалавека, якога ледзь не прыгаварылі да смяротнага пакарання. Абставіны склаліся так, што ён адбыў 8-гадовы тэрмін за забойства, пасля знайшлі рэальнага забойцу яго брата і маці, а яго вызвалілі.
На пазамінулым тыдні мы даведаліся, што ён памёр. Я памятаю свае эмоцыі адчаю і крыўды, нейкага бяссілля ад разумення, што гэты маленькі чалавек трапіў у механізм дзяржаўнай машыны, якая яго пераламала, перажавала і выплюнула. Ён так і не атрымаў кампенсацыі, хоць рашэннем суда быў прызнаны невінаватым. Але тут справа нават не ў гэтым. Тут пытанне справядлівасці, якой ён не дачакаўся. Мы спрабавалі нешта зрабіць, прайшлі розныя суды, прасілі, каб яму далі кампенсацыю. Ён не прасіў чагосьці звыш меры, ён казаў, што хацеў бы за кампенсацыю паставіць помнік забітым брату і маці. Але ён гэтага не дачакаўся.
Гродзенскія кантралёры - самыя суровыя, а пасажыры - самыя дружныя. Квіток можна на выхадзе з…
Раніцай гродзенка Людміла Юрахно як звычайна пайшла на працу, але дадому вярнулася толькі праз паўгода.…
Гродзенцы скардзяцца, што шмат якія ўстановы ў горадзе выглядаюць аднолькава. Напрыклад, некаторых расчаравалі рэндары інтэр'ераў…
Адчуць таямнічую атмасферу Хэлоўіна можна ў розных месцах Гродзеншчыны: у рэгіёне мноства закінутых сядзіб, старажытных…
Гродзенка Кацярына Карлацяну, заснавальніца брэнда Krikate ("Крыкейт"), паказала сваю калекцыю на Тыдні моды ў Парыжы.…
Набліжаецца Хэлоўін, час восеньскага настрою і містыкі. Пакуль у Беларусі яго цэнзуруюць, Hrodna.life сабраў атмасферныя…