Ён зрабіў самыя вядомыя фота Радэна, Эйнштэйна і Шагала. Пётр Шумаў, гродзенскі рэвалюцыянер

Як гродзенец Пётр Шумаў, сын царскага чыноўніка, спачатку паплаціўся турмой за сацыялістычныя погляды, а потым стаў зоркай парыжскай фатаграфіі, у якога здымалася ўся руская эміграцыя і брытанскі прэм’ер-міністр, расказаў гісторык Андрэй Вашкевіч на kp.by.

Партрэты аўтарства Пятра Шумава
Пётр Шумаў - аўтар, мабыць, самых вядомых фотапартрэтаў Альберта Эйнштэйна, Марка Шагала, Уладзіміра Маякоўскага, Марыны Цвятаевай і Агюста Радэна — нарадзіўся ў Гродне ў 1872 годзе. Яго бацька Іван Андрэевіч — царскі чыноўнік, які быў дасланы на нашы землі ў 1864 годзе, адразу пасля падаўлення паўстання Кастуся Каліноўскага. У 20 гадоў Пётр скончыў гарадзенскую гімназію і паступіў у Тэхналагічны інстытут у Пецярбургу. Там ён пачынае ўдзельнічаць у сацыялістычным руху, але ўпершыню трапляе ў поле зроку паліцыі на радзіме — Шумава арыштоўваюць у жніўні 1894-га за ўдзел у нелегальным сходзе гродзенскіх інтэлігентаў, якія хацелі дапамагчы працоўным арганізавацца ў барацьбе за свае правы.

Пётр Шумаў - аўтапартрэт (справа) і партрэт з сынам Сержам, які стане вядомым фізікам і ўдзельнікам антыфашысцкага Супраціву ў Францыі

— Гэта былі адукаваныя людзі - ваенны ўрач Сяргей Галюн, мяшчане Пётр Баар і Марцін Берзін, студэнт Шумаў. Але падчас сваёй першай сустрэчы на прыватнай кватэры яны не паклапаціліся аб элементарнай канспірацыі, — кажа Андрэй Вашкевіч, загадчык аддзела Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея. — За змоўшчыкамі сачылі, іх размову падслухаў жандарм, які сядзеў на дрэве каля адчыненага з-за спякоты акна. У выніку іх усіх арыштавалі.

Шумаву, можна сказаць, пашанцавала: яго вызвалілі з-за кратаў у траўні 1895-га. Праўда, з забаронай два гады пакідаць Гродна і пад нагляд паліцыі. Пётр дарэмна спрабаваў аспрэчыць гэтыя меры, а паралельна працягнуў арганізоўваць рух працоўных. Пасля зняцця нагляду Шумаў хацеў давучыцца ў Тэхналагічным інстытуце Харкава на хімфаку (шлях у сталіцу імперыі яму быў закрыты). Але рэвалюцыйныя ідэі ўзялі верх — тым больш у Гродне вакол яго ўжо склаўся рэвалюцыйны гурток.

Знакаміты скульптар Агюст Радэн не любіў фатографаў і толькі Шумаву не проста дазволіў - прасіў здымаць яго

Восенню 1899 года яны правялі першы вялікі страйк на тытунёвай фабрыцы, падчас якога ўлады арыштавалі каля 100 чалавек — у тым ліку Шумава. Праўда, яго хутка выпусцілі. Дарэчы, за 1894 -1907 гады Шумава арыштоўвалі 6 разоў, а за кратамі ён правёў 4 гады, — распавядае Андрэй Вашкевіч. — За гэты час ён, вядома, стаў дасведчаным змагаром. У яго з’явіліся разнастайныя псеўданімы — Перэц, Пэйс, Літоўскі, Пётр Іванавіч, Баляслаў.

У 1897−1898 гадах Шумаў узначальвае мясцовую арганізацыю Польскай сацыялістычнай партыі, знаёміцца з Юзафам Пілсудскім — будучым кіраўніком Польшчы. Аднак уся гэтая актыўнасць разгортваецца на фоне сямейнай драмы:

— Шумаў быў жанаты з дачкой багатага гроденскагя габрэя Кацярынай (Кейлі) Лапінай. Таксама ён утрымліваў маці і сястру-ўдаву з чатырма дзецьмі. Аднак яго заробкам былі толькі прыватныя ўрокі. Відаць, у Пятра былі няпростыя адносіны са старэйшым на 7 гадоў братам Андрэем, які спачатку пайшоў па чыноўніцкай лесвіцы, а затым служыў у паліцэйскім упраўленні Слоніма.

Для Марка Шагала гэта адзін з найлепшых партрэтаў (злева), а такі здымак Альберта Эйнштэйна, мабыць, знаёмы нямногім

Цвятаева: «Лонданцы (асабліва дамы!) наперабой бяруць ваш адрас»

Пасля паразы Першай рускай рэвалюцыі Шумаў у 1908 годзе разам з жонкай эмігруе ў Парыж. Там ён вучыцца фотасправе ў свайго знаёмага — гарадзенцу спатрэбіліся веды ў хіміі і тонкі мастацкі густ. У 1911-м Шумаў адкрывае майстэрню на Манпарнасе, у багемным раёне, і мяняе імя на французскі манер — П’ер Шумоф.

— Да таго часу ў Пятра Іванавіча ўжо быў знакаміты кліент — мастак і скульптар Агюст Радэн. На працягу дзевяці гадоў іх знаёмства, ад 1908-га да смерці найвядомага імпрэсіяніста ў 1917-м, Шумаў зрабіў паўтары сотні яго здымкаў за працай і ў побыце.

Адны кажуць, што іх пазнаёміў скульптар Серафім Судзьбінін, іншыя сцвярджаюць, што Пятра Шумава ў майстэрню да Радэна прывяла знакамітая танцоўшчыца Айседора Дункан. Мастак фатографаў не любіў, але пасля першых жа здымкаў папрасіў Шумава быць яго адзіным фатографам.

Гэтыя кадры дагэтуль лічаць эталоннымі. Уладзімір Маякоўскі адразу ж зазірнуў у атэлье да Шумава, калі прыбыў у Парыж ў 1925-м, а Марына Цвятаева раздавала адрас фатографа ўражаным яе партрэтамі лонданцам

У 1920-х кліентамі фотаатэлье шумавыя становяцца многія эмігранты з савецкай Расіі - Марк Шагал і Марына Цвятаева, Аляксандр Купрын і Канстанцін Бальмонт, Аляксандр Керанскі і Антон Дзянікін. У яго здымаліся знакаміты фізік Альберт Эйнштэйн, пісьменнікі Анатоль Франс і Анры Барбюс, мастак Фернан Лежэ, а падчас выезду ў Парыж — Уладзімір Маякоўскі. Пабываў перад камерай Шумава і яшчэ адзін знакаміты ўраджэнец Гродна — Леон Бакст, сцэнограф знакамітай балетнай трупы «Рускія сезоны» Сяргея Дзягілева.

— Практычна ўсе прыязджалі здымацца непасрэдна ў майстэрню. Лічаныя выпадкі, калі Шумаў сам кудысьці адпраўляўся на здымкі - скажам, на адкрыццё выставы Бакста. Таксама Пётр Іванавіч паехаў да мастака Клода Манэ, каб зрабіць серыю фота да яго 80-годдзя.

Парой мадэлі Шумава глядзяць у кадр, як кампазітар Ігар Стравінскі, а часам, як іншы кампазітар Сяргей Пракоф’еў, могуць і не глядзець у аб’ектыў, але гэта не зніжае псіхалагізму партрэта

Водгукі ў герояў здымкаў былі выключна цудоўныя. Сябрам і пакорным слугой Шумава называў сябе Купрын, просячы «увекавечыць» сваіх сяброў «мастацкім аб’ектывам». «Я не забуду, вядома, Вам дзякаваць за Вашы дасланыя фотапартрэты з мяне, поўныя жыцця і экспрэсіі!» — пісаў Шумаву Марк Шагал. «Карткі цудоўныя», — адзначала Марына Цвятаева, а пазней дадавала: «Увесь Лондан поўны Вашай славай. Трублю яе паўсюдна, — не словам, а справай, то бок паказваючы Вашы (свае) карткі, якія тут са мной. Лонданцы (асабліва дамы!) наперабой бяруць Ваш адрас». Хто ведае, можа, пасля рэкламы ад Цвятаевай ў атэлье ў Шумава пабываў нават прэм’ер-міністр Англіі Джэймс Рамсей Макдональд.

Атэлье Шумава падкасіў сусветны крызіс

Здымкі Пятра Іванавіча падкуплялі майстэрскай гульнёй кантрасту святла і цені на адбітку. Сам Шумаў лічыў галоўным для сваіх работ пранікнуць у псіхалогію асобы мадэлі. Часам гэта займала некалькі гадзін. Часцей за ўсё майстар здымаў партрэтуемых ў профіль або ў павароце на тры чвэрці, нярэдка рабіў акцэнт на руцэ ці на адлюстраванні ва акулярах, а погляд мадэлі накіроўваўся або на гледача, або ў кропку за кадрам.

— Таксама ён выкарыстаў рэтуш, каб пазбавіць кадр ад лішніх дэталяў, выявіць ідэальны, блізкі да прыроды вобраз. А яшчэ Пётр Шумаў прыдумаў партрэты на аснове фота, якія ствараў інкрустацыяй парод драўніны розных тонаў і памераў. Такую тэхніку ён назваў «Буашумаў».

Фатограф вынайшаў тэхніку, названую ім Баушумаў (злева), і ужытую на партрэце ангельскага прэм’ера Джэймса Рамсі Макдональда, а за партрэт графіні Х атрымаў гран-пры Лонданскага салона фатаграфіі

Шумаў не раз выстаўляўся на персанальных экспазіцыях і ў рамках салонаў. Ураджэнец Гродна таксама выйграў гран-пры Лонданскага салона фатаграфіі ў 1922 году (перамогу прынёс «Партрэт Графіні Х») і золата парыжскай міжнароднай выставы сучасных мастацтваў ў 1925 годзе.

Але нягледзячы на ​​ўсе поспехі, атэлье Шумава не перажыла сусветны эканамічны крызіс — кліентуры станавілася ўсё менш. У 1933-м маэстра, частку работ перадаўшы на захоўванне ў прэс-агенцтва, з сям’ёй пераехаў у польскую Лодзь, дзе працаваў на хімзаводзе. Польшча узнагародзіла Шумава Крыжам Незалежнасці за яго рэвалюцыйнае мінулае. А вось ці паспеў ён пабываць у міжваенным Гродне — невядома…

Атэлье Шумава наведвалі класікі еўрапейскай літаратуры Анатоль Франс (злева) і Эміль Верхарна

Памёр фатограф 25 чэрвеня 1936 году ад сардэчнай недастатковасці. Пасля гэтага яго жонка вярнулася ў дом бацькоў у Гродне і, магчыма, перадала ў мясцовы музей здымкі мужа. Тры з іх цяпер захоўваюцца ў гісторыка-археалагічным музеі - гэта ўсё, што ёсць у Беларуси из спадчыны Шумава. У пачатку вайны Кацярына (Кейла) Шумава загінула ў нямецкім канцлагеры — хутчэй за ўсё, гэта было гродзенскае гета. У іншым лагеры, «Маутхаузене», апынуўся сын Шумава Сяргей — удзельнік французскага супраціву. Ён выжыў, і пасля вайны ён стаў вядомым фізікам. Адну з дачок, Марыю, Шумавы страцілі ў дзіцячым узросце, а іншая дачка, Таццяна, пасля вайны жыла ў Ленінградзе і працавала ў музеі Пушкіна. У 1970 годзе яна выехала ў Парыж.

— Фотаздымкі Пятра Шумава сёння ёсць у шматлікіх калекцыях, яны цэняцца як творы мастацтва. Хацелася б, каб памяць аб майстры была і на яго радзіме — у Беларусі, — кажа Андрэй Вашкевіч.

У атэлье ў Шумава здымалася уся руская эміграцыя — ад паэта Максіміліяна Валошына (справа) да палітыка Аляксандра Керанскага

Нядаўна ў Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі паказалі тры дзесяткі здымкаў Пятра Шумаў з калекцыі французскага Музея Радэна. Наперадзе яшчэ адна выстава яго работ у Мінску. Да гэтага працы Шумава ўжо паказвалі ў Мінску 7 гадоў таму. Цікава, што гэтымі здымкамі ілюстравалі многія выданні класікаў літаратуры, музыкі і мастацтва ХХ стагоддзя — праўда, без указання аўтарства …

Фота: альбом «Рускі парыжанін: Фотаздымкі Пятра Шумаў».

Падзяліцца

Апошнія запісы

«Пабачыць Гродна — і памерці». Як наш горад стаў міжваеннай «сталіцай самагубцаў»

У міжваенны час Гродна набыло незвычайную славу. Горад стаў месцам прыцягнення незвычайных турыстаў - тых,…

21 лістапада 2024

«Нармальны быў гастраном — цяпер там прадаюць шпалеры». Ці хапае крамаў у цэнтры Гродна?

Ці хапае ў цэнтры Гродна прадуктовых крам? Спрэчкі наконт гэтага выклікала адкрыццё на перакрыжаванні Савецкай…

21 лістапада 2024

Дзе арганізаваць святочную фотасесію? Гродзенскія студыі ўжо падрыхтавалі навагоднія лакацыі

Прыбраныя ялінкі, свечкі, навагоднія вянкі і гірлянды, аксаміт, светлы ці цёмны фон на выбар. Гродзенскія…

19 лістапада 2024

«Перад выбарамі - спрыяльны час для петыцый». Як прымусіць чыноўнікаў вырашаць праблемы і чаму новая пляцоўка «меркаванне.бел» для гэтага не пасуе

Улады стварылі новую платформу “меркаванне.бел”. Яе пазіцыянуюць як анлайн-пляцоўку, на якой кожны зможа ў вольнай…

15 лістапада 2024

«У Гродне жывуць тыя яшчэ „шалёныя імператрыцы“». Стваральніца брэнда Krikate расказала, як дабралася да парыжскага тыдня моды

Калекцыя адзення гродзенкі Кацярыны Карлацяну дэбютавала гэтай восенню на Парыжскім тыдні моды. А пачыналася ўсё…

14 лістапада 2024

«Першы прыбытак патраціў на станок». Гродзенец у школе выточваў біты, а ў 27 гадоў адкрыў сваю вытворчасць мэблі

Гродзенец Раман Нагула амаль паўжыцця працуе з дрэвам. Школьнікам ён пачынаў з бейсбольных біт, а…

13 лістапада 2024