Як гродзенец Пётр Шумаў, сын царскага чыноўніка, спачатку паплаціўся турмой за сацыялістычныя погляды, а потым стаў зоркай парыжскай фатаграфіі, у якога здымалася ўся руская эміграцыя і брытанскі прэм’ер-міністр, расказаў гісторык Андрэй Вашкевіч на kp.by.
— Гэта былі адукаваныя людзі - ваенны ўрач Сяргей Галюн, мяшчане Пётр Баар і Марцін Берзін, студэнт Шумаў. Але падчас сваёй першай сустрэчы на прыватнай кватэры яны не паклапаціліся аб элементарнай канспірацыі, — кажа Андрэй Вашкевіч, загадчык аддзела Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея. — За змоўшчыкамі сачылі, іх размову падслухаў жандарм, які сядзеў на дрэве каля адчыненага з-за спякоты акна. У выніку іх усіх арыштавалі.
Шумаву, можна сказаць, пашанцавала: яго вызвалілі з-за кратаў у траўні 1895-га. Праўда, з забаронай два гады пакідаць Гродна і пад нагляд паліцыі. Пётр дарэмна спрабаваў аспрэчыць гэтыя меры, а паралельна працягнуў арганізоўваць рух працоўных. Пасля зняцця нагляду Шумаў хацеў давучыцца ў Тэхналагічным інстытуце Харкава на хімфаку (шлях у сталіцу імперыі яму быў закрыты). Але рэвалюцыйныя ідэі ўзялі верх — тым больш у Гродне вакол яго ўжо склаўся рэвалюцыйны гурток.
Восенню 1899 года яны правялі першы вялікі страйк на тытунёвай фабрыцы, падчас якога ўлады арыштавалі каля 100 чалавек — у тым ліку Шумава. Праўда, яго хутка выпусцілі. Дарэчы, за 1894 -1907 гады Шумава арыштоўвалі 6 разоў, а за кратамі ён правёў 4 гады, — распавядае Андрэй Вашкевіч. — За гэты час ён, вядома, стаў дасведчаным змагаром. У яго з’явіліся разнастайныя псеўданімы — Перэц, Пэйс, Літоўскі, Пётр Іванавіч, Баляслаў.
У 1897−1898 гадах Шумаў узначальвае мясцовую арганізацыю Польскай сацыялістычнай партыі, знаёміцца з Юзафам Пілсудскім — будучым кіраўніком Польшчы. Аднак уся гэтая актыўнасць разгортваецца на фоне сямейнай драмы:
— Шумаў быў жанаты з дачкой багатага гроденскагя габрэя Кацярынай (Кейлі) Лапінай. Таксама ён утрымліваў маці і сястру-ўдаву з чатырма дзецьмі. Аднак яго заробкам былі толькі прыватныя ўрокі. Відаць, у Пятра былі няпростыя адносіны са старэйшым на 7 гадоў братам Андрэем, які спачатку пайшоў па чыноўніцкай лесвіцы, а затым служыў у паліцэйскім упраўленні Слоніма.
Цвятаева: «Лонданцы (асабліва дамы!) наперабой бяруць ваш адрас»
Пасля паразы Першай рускай рэвалюцыі Шумаў у 1908 годзе разам з жонкай эмігруе ў Парыж. Там ён вучыцца фотасправе ў свайго знаёмага — гарадзенцу спатрэбіліся веды ў хіміі і тонкі мастацкі густ. У 1911-м Шумаў адкрывае майстэрню на Манпарнасе, у багемным раёне, і мяняе імя на французскі манер — П’ер Шумоф.
— Да таго часу ў Пятра Іванавіча ўжо быў знакаміты кліент — мастак і скульптар Агюст Радэн. На працягу дзевяці гадоў іх знаёмства, ад 1908-га да смерці найвядомага імпрэсіяніста ў 1917-м, Шумаў зрабіў паўтары сотні яго здымкаў за працай і ў побыце.
Адны кажуць, што іх пазнаёміў скульптар Серафім Судзьбінін, іншыя сцвярджаюць, што Пятра Шумава ў майстэрню да Радэна прывяла знакамітая танцоўшчыца Айседора Дункан. Мастак фатографаў не любіў, але пасля першых жа здымкаў папрасіў Шумава быць яго адзіным фатографам.
У 1920-х кліентамі фотаатэлье шумавыя становяцца многія эмігранты з савецкай Расіі - Марк Шагал і Марына Цвятаева, Аляксандр Купрын і Канстанцін Бальмонт, Аляксандр Керанскі і Антон Дзянікін. У яго здымаліся знакаміты фізік Альберт Эйнштэйн, пісьменнікі Анатоль Франс і Анры Барбюс, мастак Фернан Лежэ, а падчас выезду ў Парыж — Уладзімір Маякоўскі. Пабываў перад камерай Шумава і яшчэ адзін знакаміты ўраджэнец Гродна — Леон Бакст, сцэнограф знакамітай балетнай трупы «Рускія сезоны» Сяргея Дзягілева.
— Практычна ўсе прыязджалі здымацца непасрэдна ў майстэрню. Лічаныя выпадкі, калі Шумаў сам кудысьці адпраўляўся на здымкі - скажам, на адкрыццё выставы Бакста. Таксама Пётр Іванавіч паехаў да мастака Клода Манэ, каб зрабіць серыю фота да яго 80-годдзя.
Водгукі ў герояў здымкаў былі выключна цудоўныя. Сябрам і пакорным слугой Шумава называў сябе Купрын, просячы «увекавечыць» сваіх сяброў «мастацкім аб’ектывам». «Я не забуду, вядома, Вам дзякаваць за Вашы дасланыя фотапартрэты з мяне, поўныя жыцця і экспрэсіі!» — пісаў Шумаву Марк Шагал. «Карткі цудоўныя», — адзначала Марына Цвятаева, а пазней дадавала: «Увесь Лондан поўны Вашай славай. Трублю яе паўсюдна, — не словам, а справай, то бок паказваючы Вашы (свае) карткі, якія тут са мной. Лонданцы (асабліва дамы!) наперабой бяруць Ваш адрас». Хто ведае, можа, пасля рэкламы ад Цвятаевай ў атэлье ў Шумава пабываў нават прэм’ер-міністр Англіі Джэймс Рамсей Макдональд.
Атэлье Шумава падкасіў сусветны крызіс
Здымкі Пятра Іванавіча падкуплялі майстэрскай гульнёй кантрасту святла і цені на адбітку. Сам Шумаў лічыў галоўным для сваіх работ пранікнуць у псіхалогію асобы мадэлі. Часам гэта займала некалькі гадзін. Часцей за ўсё майстар здымаў партрэтуемых ў профіль або ў павароце на тры чвэрці, нярэдка рабіў акцэнт на руцэ ці на адлюстраванні ва акулярах, а погляд мадэлі накіроўваўся або на гледача, або ў кропку за кадрам.
— Таксама ён выкарыстаў рэтуш, каб пазбавіць кадр ад лішніх дэталяў, выявіць ідэальны, блізкі да прыроды вобраз. А яшчэ Пётр Шумаў прыдумаў партрэты на аснове фота, якія ствараў інкрустацыяй парод драўніны розных тонаў і памераў. Такую тэхніку ён назваў «Буашумаў».
Шумаў не раз выстаўляўся на персанальных экспазіцыях і ў рамках салонаў. Ураджэнец Гродна таксама выйграў гран-пры Лонданскага салона фатаграфіі ў 1922 году (перамогу прынёс «Партрэт Графіні Х») і золата парыжскай міжнароднай выставы сучасных мастацтваў ў 1925 годзе.
Але нягледзячы на ўсе поспехі, атэлье Шумава не перажыла сусветны эканамічны крызіс — кліентуры станавілася ўсё менш. У 1933-м маэстра, частку работ перадаўшы на захоўванне ў прэс-агенцтва, з сям’ёй пераехаў у польскую Лодзь, дзе працаваў на хімзаводзе. Польшча узнагародзіла Шумава Крыжам Незалежнасці за яго рэвалюцыйнае мінулае. А вось ці паспеў ён пабываць у міжваенным Гродне — невядома…
Памёр фатограф 25 чэрвеня 1936 году ад сардэчнай недастатковасці. Пасля гэтага яго жонка вярнулася ў дом бацькоў у Гродне і, магчыма, перадала ў мясцовы музей здымкі мужа. Тры з іх цяпер захоўваюцца ў гісторыка-археалагічным музеі - гэта ўсё, што ёсць у Беларуси из спадчыны Шумава. У пачатку вайны Кацярына (Кейла) Шумава загінула ў нямецкім канцлагеры — хутчэй за ўсё, гэта было гродзенскае гета. У іншым лагеры, «Маутхаузене», апынуўся сын Шумава Сяргей — удзельнік французскага супраціву. Ён выжыў, і пасля вайны ён стаў вядомым фізікам. Адну з дачок, Марыю, Шумавы страцілі ў дзіцячым узросце, а іншая дачка, Таццяна, пасля вайны жыла ў Ленінградзе і працавала ў музеі Пушкіна. У 1970 годзе яна выехала ў Парыж.
— Фотаздымкі Пятра Шумава сёння ёсць у шматлікіх калекцыях, яны цэняцца як творы мастацтва. Хацелася б, каб памяць аб майстры была і на яго радзіме — у Беларусі, — кажа Андрэй Вашкевіч.
Нядаўна ў Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі паказалі тры дзесяткі здымкаў Пятра Шумаў з калекцыі французскага Музея Радэна. Наперадзе яшчэ адна выстава яго работ у Мінску. Да гэтага працы Шумава ўжо паказвалі ў Мінску 7 гадоў таму. Цікава, што гэтымі здымкамі ілюстравалі многія выданні класікаў літаратуры, музыкі і мастацтва ХХ стагоддзя — праўда, без указання аўтарства …
Фота: альбом «Рускі парыжанін: Фотаздымкі Пятра Шумаў».
