А што, калі б?.. Разважаем, што б здарылася, калі б ВКЛ дапамагло Ноўгараду ў змаганні з Масквой

Казіміра Ягелончыка лічаць спрэчным князем і каралём. Ён занадта захапіўся заходняй палітыкай і Польшчай — і ў выніку занядбаў усходнюю палітыку і Вялікае Княства Літоўскае. Ён меў шанец аслабіць Маскву, якая набірала сілы, але не скарыстаўся ім.

А што, калі б гісторыя ў канцы XV стагоддзя пайшла інакш? Што, калі б Казімір Ягелончык дапамог саюзнай Наўгародскай рэспубліцы ў самы важны момант вайны з Іванам III? Уяўляем сабе магчымыя сцэнары разам з еўрапейскім беларускім выдавецтвам Gutenberg Publishers.

Шалонская бітва: як сышліся рэспубліка і самадзяржаўе

Ліпеньская раніца 1471 года. На шаломах і коп’ях наўгародскага апалчэння, якое пашыхтавалася ўздоўж ракі Шалоні, сонца яшчэ не высушыла расу. Наўгародцаў шмат, каля пятнаццаці тысяч, але яны не асабліва ўзброеныя і не маюць вайсковага досведу. Большая частка войска — гэта рамеснікі і гандляры з Ноўгарада Вялікага на чале з пасадніцай Марфай Барэцкай. Апошнія гады яна стала сімвалам барацьбы за незалежнасць паўночнай рэспублікі. Многія з ваяроў ведаюць, што гэты дзень будзе для іх апошнім.

Перад імі стаяць загартаваныя ў міжусобных бойках шыхты маскоўскага князя Івана. Да яго далучыліся атрады з Цвярскога княства і нядаўна падпарадкаванага Маскве Пскова. Князь Іван абвесціў сапраўдны крыжовы паход супраць Ноўгарада, быццам Барэцкія хочуць прадаць горад лацінянам. Насамрэч мэта вайсковай выправы адна — разрабаваць багатую рэспубліку на Волхаве і пазбавіць яе свабоды, годнасці і гонару.

А што, калі б войскі ВКЛ прыйшлі на дапамогу наўгародцам?

Бітва пачалася атакай маскавітаў на цэнтр наўгародцаў. Тыя вытрымалі штурм, хаця, здаецца, пачалі прагінацца. Кожны стаяў за свой дом, сваю сям’ю, свой Ноўгарад. Але поспех быў прывідным, пад ціскам пскавічоў і цверцаў пачалі прагінацца больш слабыя флангі наўгародцаў. Можа і тут выстаялі б, але з правага фланга пачалі абыходзіць атрады татар, якія прыйшлі на дапамогу маскоўскаму князю. Татары абсыпалі наўгародцаў стрэламі. Яшчэ хвіліна — і пешае наўгародскае апалчэнне кінецца назад, у балоцістыя прытокі Шалоні, і ўсё, канец незалежнасці старадаўняй гандлёвай рэспублікі.

І тут нечакана з-за пагорка пачуўся тупат, далей скрыгатанне, цяжкі ўдар і… маскоўскія войскі пачалі разбягацца. Наўгародцы пабачылі шэрагі конных ваяроў быццам з даўняга мінулага — у поўных даспехах, з доўгімі коп’ямі і мячамі, але сярод іх круціліся ездакі ў высокіх шапках з лукамі, коп’ямі і дзіўнымі выгнутымі шчытамі.

Адзін з коннікаў падскочыў да шэрагу змучаных апалчэнцаў, якія яшчэ не маглі паверыць у сваё выратаванне, і крыкнуў: «Ну ўсё, наўгародцы, вядзіце нас у Ноўгарад. Доўгая дарога была, ледзь паспелі». Тое быў Барэйша, сотнік кіеўскага князя Міхаіла Алелькавіча, пасланага на дапамогу вялікім князем літоўскім Казімірам.

А што, калі б Казімір нарэшце азірнуўся на ўсход?

Калі б войска Міхаіла Алелькавіча вярнулася ў ВКЛ, а наўгародцы спачывалі на лаўрах, то праз якія гадоў дзесяць маскоўскі князь ізноў сабраў бы войска і давяршыў бы справу. Аднак тут пачалася вялікая палітыка.

Найперш вялікія розумы з Ноўгарада, Вільні і Рыгі пераканалі вялікага князя літоўскага і караля польскага Казіміра, што прыйшоў час адвярнуцца ад справаў на захадзе і ўшчыльную заняцца ўсходнім кірункам.

Казімір, які ў 1466 годзе такі прымусіў Тэўтонскі ордэн стаць яго леннікам, цяпер меў адносна развязаныя рукі. Ноўгарад пры падтрымцы Казіміра хутка вярнуў уладу над Псковам і ў саюзе Цверру, якая перайшла на яго бок, пачаў ціснуць на Маскву.

А што, калі б цэнтрам будучай Расіі стаў Ноўгарад, а не Масква?

Пасля таго, як Маскоўскае княства перастала ўяўляць пагрозу, пачалася буйная палітычная гульня паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Ноўгарадам, якія пры нагодзе карысталіся дапамогай Швецыі ці крымскіх і казанскіх татар, якія пачалі набіраць сілу. У 1514 годзе паміж Ноўгарадам і Вялікім Княствам адбылася нядоўгая вайна, па выніках якой за Вялікім Княствам застаўся Смаленск і землі на поўдзень ад яго. Усе паўночныя землі адышлі да Наўгародскай рэспублікі.

Да канца XVI стагоддзя Ноўгарад Вялікі стаў сталіцай велізарнай краіны, якая цягнулася ад Нявы і Волхава да Урала і пераходзіла за яго. Наўгародская рэспубліка была дзяржавай абсалютна адкрытай да ўсіх інавацый і далучалася то да Новай Ганзы, то да Шведска-Дацкай федэрацыі. Сцягі Ноўгарада з выявамі Святой Сафіі Кіеўскай і галоўнага вечавога звана на карабельных мачтах можна было пабачыць не толькі на Готландзе і ў Капенгагене, але і ў Антверпене ды Лондане. Вялікае Княства Літоўскае змагло ўтрымаць Смаленск, былыя Маскоўскія землі - Тулу, Калугу і іншыя. Аднак пастаянныя войны з татарамі не далі прабіцца далёка на ўсход і замацавацца на Чорным моры.

Іншыя тэксты з серыі «А што, калі б?..»

• Разважаем, што было б з краінай, калі б Станіслаў Ляшчынскі ўтрымаўся на троне
• Разважаем, што было б з краінай, калі б Стэфан Баторый пражыў яшчэ 20 гадоў

У выніку да пачатку XVII стагоддзя сфармаваліся два цэнтры, якія прэтэндавалі на спадчыну Старажытнай Русі. Першым такім цэнтрам быў Ноўгарад, завязаны на гандаль з краінамі еўрапейскай поўначы. Тое былі шматнацыянальныя і шматмоўныя землі, якія трымаліся праваслаўя, аднак сталі паўнавартасным злучальным звяном паміж Сібірру і Еўропай ды вельмі хутка развіваліся за кошт заходніх тэхналогій і ўральскіх рэсурсаў.

Другім цэнтрам стала Вялікае Княства Літоўскае. Тое быў сапраўдны анклаў старой Візантыі, які вельмі марудна ўбіраў заходнія ўплывы і жыў па прынцыпе «старыну не рушыць і новага не ўводзіць». Вялікія князі так і не сталі абсалютнымі гаспадарамі. Краінай кіравала не веча, як у Ноўгарадзе, але савет уладароў дзяржавы — буйных баяр, якія ўплывалі на князя вельмі моцна. Па вёсках і мястэчках краінай далей кіравалі сялянскія «копныя» суды і саветы. На поўдні Вялікага княства пад націскам ворагаў паступова пачаў узвышацца горад Камянец-Падольскі, уладары якога зрабілі стаўку на вольнае насельніцтва гэтых земляў, якое магло і абараніць, і забяспечыць сябе. У 1613 годзе Камянец-Падольскі стаў сталіцай Вялікага Княства Літоўскага.