Звыш 300 тысяч гектараў беларускіх балот маюць статус угоддзяў міжнароднага значэння. Як з дапамогай інвестыцый у іх атрымоўваецца вырашаць глабальныя экалагічныя праблемы і ці можна выкарыстоўваць тарфянікі без шкоды для прыроды? Піша «СБ. Беларусь сегодня».
На сотню гадоў назад
З трасы М6 Мінск — Гродна каля Ліды адкрываецца цікавы від: з аднаго боку чорныя лапкі тарфяных радовішчаў, працуе спецтэхніка, цягнік па вузкакалейцы цягне гружаныя карысным выкапням вагоны, з другога, наколькі хапае погляду, — балотныя абшары. Пра тое, што і тут некалькі гадоў таму вяліся торфараспрацоўкі, амаль нічога не нагадвае. Дырэктар торфабрыкетнага завода «Лідскі» Іван Залескі кажа: праз пару гадоў і паўночная частка тарфянішча Дакудаўскае (тая, дзе сёння яшчэ працуюць людзі) будзе затопленая і стане патэнцыйным домам для чырванакніжныя птушкі - вяртлявай чаротаўкі.
Пакуль прабіраемся па балоце туды, дзе ўжо ў гэтым годзе пачалі аднаўляць нізіннае балота, даведваюся: тарфяное радовішча Дакудаўскае — адно з самых вялікіх у краіне, звыш 7 тысяч гектараў. Здабываць торф тут пачалі ў 50-я гады мінулага стагоддзя. За гэты час здабылі яго каля 25 мільёнаў тон.
Мы на месцы. Шуму ажыўленай трасы не чуваць, вакол — рэдкі малады лясок, перасечаны запоўненымі вадой меліярацыйнымі каналамі.
— Работы тут спынілі больш за восем гадоў таму, тэрыторыя зарасла хмызняком і чаротам. У гэтым годзе плошча каля тысячы гектараў, адведзеная для аднаўлення нізінных балот, ачышчана, прадыскавана, падрыхтавана для пасеву асакі, часткова затопленая. Мы разумеем неабходнасць рацыянальнага выкарыстання тарфяных угоддзяў, паўторнага іх уключэння ў абарот. У гэтым кірунку працуем з эколагамі, супрацоўнікамі Нацыянальнай акадэміі навук, — падкрэслівае Іван Залескі.
Падрабязнасці ўнікальнага праекта раскрывае загадчык сектара міжнароднага супрацоўніцтва і навуковага суправаджэння прыродаахоўных канвенцый Навукова-практычнага цэнтра НАН па біярэсурсах Аляксандр Казулін. На працягу некалькіх гадоў у рамках розных міжнародных праектаў аднаўляюць выпрацаваныя тарфянікі. Радовішча Дакудаўскае сярод іх стаіць асабняком — асушаныя землі не проста забалочвацца, а ім вяртаюць першабытны стан, «састарваяючы» адразу на сотню гадоў. Другое дыханне тэрыторыя атрымае па тэхналогіі паскоранага аднаўлення нізінных балот.
— На выпрацаваным тарфяніку Дакудаўскае рэалізуюцца міжнародныя праекты ПРААН-ГЭФ «Ветландс» і Life «Вяртлявая чаротаўка», — распавядае Аляксандр Казулін. — Мэта — не проста паўторна забалаціць мясцовасць, а стварыць нізіннае балота асотавага тыпу. Менавіта такія выбірае для гнездавання пераборлівая вяртлявая чаротаўка. Дакудаўскае, да таго як на ім сталі здабываць торф, было буйным нізінным асотавым балотам, дзе жыла адна з самых вялікіх яе папуляцый.
Засяваць тэрыторыю насеннем асоту плануюць у наступным годзе. Бліжэй да восені і, хутчэй за ўсё, уручную, з дапамогай валанцёраў. Разлічваюць адразу аднавіць асотавую стадыю, а не чакаць умоўна сто гадоў, пакуль адрасце і адарвецца ад грунтовых вод трыснёг, пойдзе ў рост шматгадовая трава.
— Адраджэнне адкрытага нізіннага балота павінна спрыяць з’яўленню ўнікальнай біяразнастайнасці, у тым ліку і вяртлявай чаротаўкі, — падкрэслівае вучоны. — Калі птушка больш не прыляціць сама, пераселім з балота Званец — там сёння адна з самых шматлікіх папуляцый. У гэтым годзе правялі ўнікальны эксперымент: «падзяліліся» птушанятамі з літоўскім запаведнікам «Жувінтас». У аснове метаду эфект захаванага — птушкі запамінаюць мясцовасць, дзе правялі першыя 30 дзён жыцця, як сваю радзіму і вяртаюцца туды пасля зімоўкі ў Афрыцы.
Безгаспадарныя тарфянікі добра гараць
Іншыя тэрыторыі выпрацаванага тарфянішча Дакудаўскае паўторна забалоцяць у пачатку 2000-х. Зараз гэта больш за 5000 гектараў былых торфараспрацовак, схаваных пад вадой. Дом на ўгоддзях пабудавалі сабе тысячы вадаплаўных птушак, пасяліліся бабры, казулі, ласі, белыя і шэрыя чаплі, з’явілася рыба.
Вакол вада, над ёй узвышаюцца парослыя трыснягом і дрэўцамі выспы, камфортна адчуваюць сябе шматлікія качкі і лебедзі. З цяжкасцю размінаемся з прыпаркаванымі ля абочын машынамі - месца асабліва папулярна ў рыбакоў. Рыбачаць не толькі з берага, але і на лодках. «Тут сапраўдны рай, — кажуць яны. — Рыбы многа: шчупак, лінь, лешч. Сюды прыязджаюць адусюль, у тым ліку з Мінска, рэдкі рыбак без улову вяртаецца».
Балоты — гэта яшчэ і ўнікальны турыстычны аб’ект. Каб пераканацца ў гэтым, далёка ад Дакудаўскага ехаць не трэба. Побач — Рэспубліканскі ландшафтны заказнік «Азёры» Гродзенскага раёна і адна з яго разыначак — балота Святое. Таксама, дарэчы, з няпростым лёсам. Яго асушылі ў 1960-я, а больш за тры гады таму ў рамках праекта міжнароднай тэхнічнай дапамогі ПРААН-ГЭФ «Тарфянікі-2» выбудавалі каскад плацін і паўторна забалоцілі. Цяпер канца «абноўленаму» балоту не відаць. Атрымалася аднавіць больш за 1,5 тысячы гектараў асушанага тарфянішча. Непадалёк уладкавалі інфармацыйны экацэнтр, абсталявалі пешаходныя экасцяжыны. Створаны ўсе ўмовы для гнездавання балотных птушак.
Іван Залескі звяртае ўвагу на важны момант:
— У тарфянішча павінен быць гаспадар. У тым ліку і таму пасля завяршэння торфаздабычы тэрыторыі перадаюцца ў сельскую або лясную гаспадарку. Але часцей за ўсё парушаныя тарфянікі паўторна забалочваюцца, у тым ліку за кошт торфаздабыўных прадпрыемстваў. Як паказвае вопыт, экалагічная рэабілітацыя — найбольш эфектыўны метад іх устойлівага выкарыстання. Безгаспадарны тарфянік дэградуе па якасных характарыстыках, на такіх тэрыторыях нярэдкія пажары — сапраўднае стыхійнае бедства.
Суразмоўца прыгадвае 2002 год, калі ў моцную засуху гарэлі амаль усе спустошаныя і закінутыя тарфянікі краіны. Амаль 5000 гектараў было ахоплена агнём! Дзякуючы намаганням супрацоўнікаў МНС і лясной гаспадаркі бедства не дарасло да маштабу нацыянальнай катастрофы. Праблему вырашылі, паўторна забалоціўшы невыкарыстоўваныя тарфянікі. З тых часоў не было зафіксавана ні аднаго буйнога ўзгарання.
Другое жыццё 60 тысяч гектараў
Усяго за гады працы па аднаўленні тарфянікаў у рамках розных міжнародных праектаў навуковыя, праектныя і будаўнічыя арганізацыі далі другое жыццё амаль 60 тысячам гектараў асушаных земляў. Досвед у гэтай справе назапашаны немалы. Аднак яшчэ 300 тысяч гектараў тарфянікаў маюць патрэбу ў рэабілітацыі.
Эколагі падкрэсліваюць: было б нядрэнна, калі б да гэтай работы больш актыўна падлучаліся і мясцовыя ўлады — у тых раёнах, дзе ёсць закінутыя тарфянікі. Сігналізавалі аб праблемах, а па магчымасці вылучалі сродкі на паўторнае забалочванне. Асушаныя тэрыторыі - патэнцыйна пажаранебяспечныя. Ужо падлічана і эканамічная выгада ад паўторнага забалочвання. Каб затапіць вадой гектар зямлі, патрэбна 100 долараў, а на тушэнне пажару на ім можа сысці да 1000 долараў.
Але працы па торфараспрацоўцы па-ранейшаму вядуцца. Ці значыць гэта, што балоты ўсё яшчэ пад пагрозай?
— У рамках праекта «Тарфянікі-2» правялі інвентарызацыю ўсіх тарфянікаў Беларусі, у тым ліку выпрацаваных. Большая частка балотаў аб’яўлена ахоўнымі тэрыторыямі нацыянальнага і міжнароднага значэння — гэта каля 900 тысяч гектараў. У натуральных балотах амаль 8 кіламетраў кубічных вады — лічба параўнальная з колькасцю вады ва ўсіх азёрах краіны. Законам аб меліярацыі забаронена асушваць верхавыя, іншыя асабліва значныя балоты, вызначаны правілы выкарыстання асушаных балотаў у сельскай гаспадарцы, а торфаздабыўная прадпрыемствы, пасля таго як завяршылі выпрацоўку торфу, павінны іх паўторна забалаціць. Здабываць торф дазволена толькі на парушаных тарфяніках — так не дапусцім асушэння захаваных балот, — кажа навуковец і звяртае ўвагу на тое, што нядаўна ў нашай краіне ў першым чытанні быў прыняты Закон «Аб ахове і выкарыстанні тарфянікаў». Цікава, што гэта першы ў свеце падобны законапраект. Ён ўпарадкуе адносіны паміж карыстальнікамі балот, расставіць кропкі над «і» ў ахове і выкарыстанні такіх угоддзяў, у тым ліку ў сельскай гаспадарцы, для патрэб якога ў свой час асушана звыш 36 працэнтаў плошчаў балот.
Навукоўцы падкрэсліваюць: стан беларускіх балот добры, у нас ёсць усе шанцы іх захаваць. Гэта важна і трэба не толькі нам, але і ўсяму Еўрапейскаму рэгіёну. Балотныя сістэмы маюць патрэбу ў ахове і рацыянальным выкарыстанні для папярэджанняў змены клімату і захавання біяразнастайнасці. У вырашэнні гэтай праблемы пазіцыя «мая хата з краю» непрымальная, трэба акумуляваць намаганні ўсіх зацікаўленых бакоў, уключна з землекарыстальнікамі, у тым ліку торфараспрацоўшчыкаў, лясгасы, сельгасарганізацыі і мясцовае насельніцтва.
Колькі торфу здабываюць у Беларусі?
Сяргей Гурло, начальнік аддзела вытворчасці і рэалізацыі тарфяной прадукцыі ДВА «Белпалівагаз»:
— Тарфяная галіна грае важную ролю ў забеспячэнні энергетычнай бяспекі краіны. У агульнай долі выкарыстання мясцовых відаў паліва торф займае каля 15 адсоткаў. Яго запасы складаюць больш за 2 мільярды тонаў, для прамысловай распрацоўкі прыдатныя 12 адсоткаў - больш за 300 мільёнаў тон. Працэдура выдзялення участкаў пад торфаздабычы вызначана «Схемай размеркавання тарфянікаў па напрамках выкарыстання на перыяд да 2030 года», зацверджанай пастановай Савета Міністраў ад 30 снежня 2015 г. № 1111.
Штогод здабываецца каля 2,5 мільёна тон торфу, з якога вырабляецца больш за мільёны тонаў брыкету, тарфяной сушонкі, кускавога торфу і больш за 100 тысяч тон тарфяных пажыўных грунтаў, верхавога кіпаванага торфу і торфу для кампаставання сельскай гаспадарцы. Каля 100 тысяч тонаў тарфяной прадукцыі экспартуецца.
За апошнія 10 гадоў арганізацыямі тарфяной прамысловасці рэкультывавана амаль 4 тысячы гектараў выпрацаваных тарфянікаў, больш за 60 адсоткаў - забалочана.
Цікава
Тарфянікі займаюць больш за 2,5 мільёна гектараў - больш за 11 працэнтаў усёй тэрыторыі краіны. Угоддзі аблюбавалі 40 адсоткаў відаў птушак, больш за 15 відаў дзікарослых раслін, уключаных у Чырвоную кнігу Беларусі. Большасць з іх не могуць жыць на лугах, у лясах, стэпах, вадаёмах.
Вяртлявая чаротаўка — самая рэдкая пеўчая птушка ў Еўропе
Больш за сотню гадоў таму вяртлявая чаротаўка жыла на тэрыторыі 20 еўрапейскіх краін. У выніку масавага асушэння амаль усіх нізінных балотаў у мінулым стагоддзі яе папуляцыя скарацілася на 95 адсоткаў. Птушка гняздуецца сёння на тэрыторыі Беларусі, Украіны, Польшчы і Літвы. У нашай краіне жыве каля 34 працэнтаў сусветнай папуляцыі. Нягледзячы на асаблівы статус аховы ў многіх дзяржавах, віду дагэтуль пагражае глабальнае знікненне. Адноўленае Дакудаўскае балота стане своеасаблівым мостам паміж галоўным месцам рассялення вяртлявай чаротаўкі на беларускіх балотах Званец і Спораўскае і перыферыйнымі ў Літве.
