Сям’ю Івановых (імёны і прозвішчы ў тэксце змененыя) у 2024 годзе паставілі на ўлік як змешчаную ў сацыяльна небяспечным становішчы (СНС). Прычына — бацьку сямейства затрымлівалі за распаўсюд «экстрэмісцкіх матэрыялаў». Івановы не вытрымалі ўмовы «выпраўлення» і з’ехалі з Беларусі. А ўжо ў пачатку 2025 года адміністрацыйны артыкул за «экстрэмізм» афіцыйна з’явіўся ў пераліку прычын, з-за якіх могуць паставіць сям’ю ў СНС. Журналістка Hrodna.life вывучыла, як ужываюць СНС у дачыненні да «палітычных» і «класічных» няўдалых сем’яў.
«Бацька вядзе асацыяльны лад жыцця»
«Падставай стала тое, што, па словах кагосьці з камісіі, у пачатку 2024 года былі ўнесены змены ў закон аб пастаноўцы ў СНС, галоўнае — пашырыліся прыкметы, па якіх сям’я ставіцца ў СНС, у прыватнасці - дадаліся палітычныя адміністрацыйныя артыкулы, накшталт 19.11 за распаўсюд экстрэмізму», — распавёў Васіль (імя зменена). За гэта ў свой час мужчына затрымліваўся.
Закон аб СНС мянялі два гады запар. 8 снежня 2023 года пачала дзейнічаць новая рэдакцыя пастановы Савета Міністраў ад 15 студзеня 2019 года № 22 «Аб прызнанні дзяцей змешчанымі ў сацыяльна небяспечным становішчы». У ёй пашырылі пералік крытэрыяў, па якіх сям’ю могуць паставіць у СНС. Змены былі звязаны з адсутнасцю працы ў аднаго з бацькоў, сэксуальным гвалтам і ўдакладненнем паняцця «амаральных паводзін». Экстрэмізм як асобны пункт тут не фігураваў.
А вось у новай пастанове Савета Міністраў № 1055 30 снежня 2024-га, якая запрацавала з 1 студзеня 2025 года, наяўнасць артыкулаў за «экстрэмізм» і «прапаганду нацызму» празрыста замацавалі.
— У пратаколе напісана, што бацька вядзе асацыяльны лад жыцця. Я пачытаў у даведніках: асацыяльнае жыццё — гэта наогул моцнае псіхалагічнае адхіленне з вельмі канкрэтным пералікам сімптомаў і наступстваў. Ні пад адзін з крытэраў я не падпадаю. А ўсе характарыстыкі з усіх службаў на маю сям’ю былі пазітыўнымі. Гэта значыць, адзіная прычына, якую немагчыма не заўважыць, як слана ў пакоі - даўняя палітычная адміністратыўка, што, дарэчы, прама і пазначана ў пратаколе, — дзеліцца Васіль.
Сацыяльна небяспечнае становішча ўключае тры асноўныя крытэрыі: бацькі не забяспечваюць жыццёвыя патрэбы (у ежы, адукацыі, дыягностыцы і лячэнні), не сочаць за яго паводзінамі (ёсць праблемы з законам), вядуць амаральны лад жыцця, што ўплывае на дзіця. Для пастаноўкі хапае аднаго аспекту.
На сайтах школ і ў зборы законаў ёсць пералік фактараў, якімі лічацца падставай для пастаноўкі ў СНС. Напрыклад, калі за месяц пасля пераезду дзіця не рэгіструюць, марнуюць матдапамогу, ужываюць псіхалагічны гвалт.
«Падобна да ператрусу»
Пастаноўку ў СНС улады апісваюць так: спецыялісты рэагуюць на сігналы аб небяспечным для дзіцяці становішчы і перадаюць інфармацыю ў аддзел па адукацыі. Гэты сігнал можа паступіць ад педагогаў, медыкаў, пажарных службаў, РАУС, сваякоў, іншых людзей. Дадзеныя прыходзяць па месцы вучобы. Сацыяльныя педагогі і педагогі-псіхолагі 15 дзён праводзяць сацыяльнае расследаванне. Сям’ю наведвае камісія, у якую ўваходзяць медыкі, міліцыянты, ратавальнікі і сябры грамадскіх арганізацый. Так было і ў Васіля.
— Ва ўмоўлены час прыйшло чалавек дзесяць з розных службаў. У нейкім сэнсе было падобна да ператрусу, праўда, асабліва ў прыватнае не лезлі і ў кожную шафу не зазіралі. Але склалі пратакол расследавання па прыкметах аб неабходнасці ў пастаноўцы ў СНС, — распавёў ён.
Матэрыялы расследавання разглядае Савет установы адукацыі па прафілактыцы безнагляднасці і правапарушэнняў. Рашэнне аб пастаноўцы на ўлік раней выносіў каардынацыйны савет пры выканкаме, з 2025 года — Камісія па справах непаўналетніх пры выканкамах. Калі бацькі выканаюць усе рэкамендацыі Савета прафілактыкі да пасяджэння камісіі, верагоднасць пастаноўкі зводзіцца да мінімуму, абяцаюць улады. У Васіля вопыт іншы.
— Цікава, што, наколькі ведаю, п’яніц і дармаедаў не адразу ставяць. А з палітычным артыкулам з першага ж пасяджэння, нягледзячы ні на што, — распавёў ён.
Кактэйль. Ілюстрацыйнае фота Hrodna.life.life
Калі сям’ю паставілі ў СНС, пачынаецца праца па індывідуальным плане. Як правіла, сям’ю наведваюць раз у месяц, каб адсочваць змены. Пітушчых бацькоў наведваюць раз на тыдзень. Праца ўладаў заключаецца ў гутарках і тлумачэнні. Бацькі павінны ліквідаваць прычыны пастаноўкі на ўлік.
«Шэсць дзён на тыдзень да цябе прыходзяць службы»
Свой індывідуальны план Васіль называе «рэжымам хатняй хіміі ў аблегчаным варыянце». «Шэсць дзён на тыдзень да цябе прыходзяць розныя службы — нейкі прахадны двор! І прымусовая „адукацыя“ для дзяцей на ўсіх прапагандысцкіх і вымучаных для выканання планаў занятках „шостага дня“, — абураецца ён. - <…> Сям’я была ў шоку. Дзеці вельмі перажывалі».
У школе дзіця, якое стаіць на ўліку ў СНС, сапраўды будуць максімальна задзейнічаць у школьных і пазашкольных мерапрыемствах: напрыклад, наведванне лагера — гэта ўлічваецца пры праверцы вышэйстаячымі органамі. Ад сям'і запатрабуюць тлумачэнняў, чым дзіця заняты ў летні перыяд. «Сопаўскія» дзеці павінны хадзіць на факультатывы, у спартыўныя секцыі, у гурткі", — распавяла крыніца Hrodna.life ў школьнай сістэме. Дзяцей з 14 гадоў, якія маюць права працаваць, запісваюць у працоўныя лагеры. Часам — незалежна ад таго, хочуць яны гэтага ці не. Аб падобных кейсах вядома камандзе праваабаронцаў, якія пажадалі застацца ананімнымі.
Актыўнасці ў адной з гродзенскіх школ. Фота: instagram.com/school.11.grodno/
Васіль падзяліўся планам работы. Сярод іншага — «афармляць і размяшчаць інфармацыю аб удзеле ў мерапрыемствах грамадзянскай і патрыятычнай накіраванасці ў сацыяльных сетках». Сям'і Івановых далі зразумець, што адзін з першых пунктаў у працы, не прапісаных у плане, — залічыць дзяцей у «піянеры».
Плюсы ёсць, але пра іх маўчаць
На сайтах школ прапісана, што сям’я можа звярнуцца па дапамогу па ліквідацыі цяжкай жыццёвай сітуацыі. Для дзяцей у СНС ёсць бясплатнае харчаванне. Для іх арганізоўваюць летні адпачынак і аздараўленне. Ёсць прававая дапамога, дапамога ў працаўладкаванні, перакваліфікацыі, лячэнні. Дзяцей дапамогуць забяспечыць адзеннем і падручнікамі. Правядуць карэкцыйныя заняткі.
— Пра плюсы ніхто не казаў. Пра бясплатныя абеды першы раз чую. Спытаў - знаёмыя ў СНС таксама не чулі. Што б яны карэктавалі дзецям — іх уяўленне аб свеце і месцы ўлады? — задаецца пытаннем бацька.
Погляд работніка школы
Часцяком работнікі адукацыі падыходзяць фармальна да працы з няшчаснай сям’ёй, лічыць крыніца Hrodna.life у школьнай сістэмы: «Паставілі, нязначныя адпіскі робяць наверх, наверсе робяць адпіскі яшчэ вышэй. Паўгода прайшло, быццам бы ўсё нармалізавалася — окей». Справа ў тым, што праца па «сопаўскім» сям’ям «звальваецца» на школу — завуча, класнага кіраўніка і педагога-псіхолага або сацыяльнага педагога, які працуе на 0,5 стаўкі. А «зверху» патрабуюць статыстыку.
Калі класны кіраўнік пасля абыходу сям'і напісаў, што ўсё ў парадку, а потым здарыўся інцыдэнт — ён «атрымае па шапцы» за тое, што своечасова яго не выявіў. Таму часам лепш падстрахавацца і паставіць сям’ю ў СНС. Тым не менш бывае, што праблема сям'і ёсць, але завучы па выхаваўчай працы не ставяць яе ў СНС: «Як бы ўсе ведаюць, але каб не псаваць статыстыку…». Варта падзяляць выпадкі, калі бацька «трапіўся» за распіццё на вуліцы і за рэальны гвалт у сям'і, лічыць крыніца.
Школьнікі ў Гродне. Фота: instagram.com/school13_grodno/
На сваім вопыце ён сустракаўся з булінгам ад аднакласнікаў у адрас дзяцей у СНС. «Бацькі ж абмяркоўваюць усе дома, і гэта выліваецца ў тое, што яны пачынаюць буліць». Залежыць ад таго, наколькі людзям вядомая прычына пастаноўкі.
Крыніца ўспамінае выпадак, калі маці-адзіночка «запіла», страціла працу, сям’ю паставілі ў СНС. Яна «апамяталася», закадавалася і выйшла на працу. У іншай сям'і былі даўгі па камуналцы, пяць гадоў як беспрацоўны бацька і маці, якая страціла працу. Пасля пастаноўкі сям'і ў СНС бацькоў узялі на працу. Даўгі пачалі выплачваць.
«Сям'я ў закладніках»
Раз у квартал рашэння аб пастаноўцы на ўлік пераглядаюць. Ёсць тры варыянты: выключэнне з СНС, выманне дзіцяці (для пачатку — на шэсць месяцаў) або новыя мерапрыемствы і карэкціроўка тэрмінаў і выканаўцаў. Верагодней за ўсё дзіця адбіраюць з сям'і, калі ў яго ёсць пабоі. Пасля гэтага можа наступіць пазбаўленне бацькоўскіх правоў.
Васіль параспытваў свае крыніцы. Яму паведамілі, што хоць ставяць у СНС на тры месяцы, статус у «палітычных» будзе прадаўжацца да года.
— Фактычна сям’я аказваецца ў закладніках. Увесь час ты ў страху — ці не вырашаць яны, што пара адымаць дзяцей, зачыніўшы аднаго з бацькоў па любой падстаўной адміністрацыйцы, тыпу — размахваў рукамі, лаяўся, — распавядае пра страхі Васіль.
На 1 студзеня 2024 года ў Беларусі 2744 дзіцяці са 1197 сем’яў, якія знаходзяцца ў сацыяльна небяспечным становішчы. Выпраўляюцца прыкладна 40%.
— Самім працэсам яны давялі да нервовага зрыву бацькоў і амаль давялі старэйшае дзіця, пры тым, што ўласна штодзённыя праверкі толькі паспелі пачацца, — сказаў Васіль. Гэта стала апошняй кропляй — сям’я з’ехала з Беларусі.
Як СНС стаў інструментам ціску
СНС існуе не для пакарання, а абароны дзяцей і магчымасці выправіць складаную сітуацыю, сцвярджаюць улады. Аднак у 2024 годзе ў закон унеслі змены. У фактар «амаральных паводзін» дадалі пункты. Цяпер дзіця могуць паставіць у СНС, калі бацькі прыцягваліся па артыкуле 17.1 (пасеў наркатычных сродкаў), 18.15 (кіраванне аўто ў п’яным выглядзе), ч.3−5 арт. 19.3 (знаходжанне ў п’яным выглядзе), 19.10−19.12 (распаўсюджванне нацысцкай, экстрэмісцкай інфармацыі і інфармацыі аб выбухоўцы), 25.11 КаАП (невыкананне патрабаванняў прэвентыўнага нагляду). Раней падставамі былі толькі арт. 10.1, 19.1, ч.2 арт. 19.3, арт. 19.4, 19.5, 19.8 КаАП.
Экстрэмізм. Ілюстрацыйнае малюнак створана з дапамогай штучнага інтэлекту Adobe Firefly
Таксама цяпер выяўляць дзяцей у СНС, праводзіць сацыяльнае расследаванне могуць і «іншыя арганізацыі».
— Такая нявызначанасць палохае, бо ўмоўна паштальён, які прынёс у кватэру заказны ліст, якому здалося, што нешта не так, ужо падпадае пад «іншыя арганізацыі», абавязаныя пісьмова паведаміць аддзелу адукацыі аб сваіх назіраннях. Такія прыклады былі і да ўступлення ў сілу пастановы № 1055, але цяпер гэта ўзаконеная магчымасць неабмежаванага ўмяшання ў справы сям'і абсалютна любой арганізацыі, пісьмовая заява якой аўтаматычна цягне пачатак сацыяльнага расследавання, — паведамляюць праваабаронцы.
Са слоў Васіля, на пасяджэннях у выканкаме цяпер — канвеер. У фірмаў, якія ўсталёўваюць пажарныя апавяшчальнікі — цэйтнот.
— Медык сказала, што рабіць ёй больш няма чаго, але даводзіцца хадзіць. Класная таксама не занадта задаволеная, што рэгулярна трэба хадзіць. МНС наогул не дайшлі да нас, хоць у пратаколе запісана, маўляў, яны настойліва хацелі, але мы недасяжныя і ні звязацца з намі, ні трапіць у кватэру не ўдалося. Хоць ніхто нам не тэлефанаваў і хутчэй за ўсё не прыходзіў, бо дома амаль увесь час хоць хтосьці быў. Плюс папяровай працы процьма з’явілася. Упэўнены, што тыя, хто сапраўды патрабуе ўвагі, цяпер яе зусім не атрымлівае. А на такіх, як мы, выдаткоўваецца мора працы і грошай, — лічыць Васіль.
Іншае меркаванне у крыніцы, якая год таму пайшла са школьнай сістэмы. Яна мяркуе, што з «экстрэмістамі» больш будзе працаваць міліцыя, чым школы. А пасля пастаноўкі ў СНС «экстрэмістаў» сем'і з рэальнымі праблемамі не будуць абдзеленыя ўвагай. Недаглядзець іх папросту будзе сабе даражэй.
