Знакамітыя вучоныя з Гродна: Павел Кушнер — рэвалюцыянер і этнолаг, які «вызначаў» межы СССР

Сёння прозвішча гэтага чалавека, яго жыццёвы шлях і навуковыя дасягненні невядомыя ў Гродне амаль нікому. Між тым у студзені гэтага года Паўлу Іванавічу Кушнеру споўнілася б 130 гадоў, а таксама прамінула 50 гадоў з дня яго смерці.

Рэвалюцыянер, журналіст, дыпламат

Кушнер пражыў адразу некалькі жыццяў. Незаконны сын расійскага чыноўніка, міравога суддзі Івана Гаўрылавіча Кнышова і харысткі гродзенскага тэатра Любові Маісееўны Кушнер, ён у дакументах пісаўся рускім, хаця ад яўрэйскіх каранёў ніколі не адракаўся. Павел Іванавіч нават прозішчы меў два — афіцыйнае Кушнер (па маці) і неафіцыйнае Кнышаў (па бацьку). Апошняе пераўтварылася ў ягоную падпольную рэвалюцыйную мянушку — Кныш.

Кушнер паспеў пабыць і рэвалюцыянерам, і журналістам, і дыпламатам, а ў этнаграфічную навуку прыйшоў пазнавата, маючы амаль 50 гадоў, але не застаўся ў навуковых структурах проста чыноўнікам, але пакінуў па сабе заўважны след.

Бацькі не маглі мець афіцыйнага шлюбу

Бацькі Паўла Кушнера мелі шэсць дзяцей. Аднак статус расійскага чыноўніка не дазваляў ажаніцца з яўрэйкай і афіцыйнага шлюбу яны так і не ўзялі. Сям’я жыла разам, аднак у 1894 годзе, калі Паўлу было пяць гадоў, ягоны бацька праваліўся пад лёд на Нёмане, захварэў запаленнем лёгкіх і праз некалькі гадоў памёр. Маці не магла атрымаць нават пенсію па страце кармільца і апынулася ў поўнай галечы, зарабляла праннем бялізны.

Праз некалькі гадоў яна з трыма дзецьмі з’язджае ў Рыгу да сваякоў. Больш самастойныя дзеці, у тым і Павел, застаюцца ў далёкай сваячкі Афанасьевай. Павел быў пакінуты сам сабе, фактычна рэпетытарствам і дадатковымі працамі зарабляючы на навучанне ў гімназіі.

Пратэсты, партыя і выгнанне з гімназіі

У час рэвалюцыі 1905 года Кушнер бярэ актыўны ўдзел у забастоўках гімназістаў да якіх далучаюцца яўрэі, расійцы, палякі, беларусы. Падчас адной дэманстрацыі Кушнер быў так моцна збіты казакамі, што пару гадзін праляжаў на марозе. Усё гэта прывяло да таго, што ў яго некалькі раз пачыналіся сухоты.

На Туркестанцкі фронт

Ужо ў 1905 г. Кушнер уступіў у сацыял-дэмакратычную партыю і, выгнаны з гродзенскай гімназіі, перабраўся ў Рыгу. Быў журналістам Рыга-Арлоўскай чыгункі, прымаў удзел у Лютаўскай рэвалюцыі. Восенню 1917 г. ён становіцца на бок бальшавікоў і пачынае рабіць ваенна-палітычную кар’еру. Пры чым робіць яе не ў кабінеце, а на франтах грамадзянскай вайны. Напрыклад, кіруе палітупраўленнем Туркестанцкага фронта, які ўзначальвае Міхаіл Фрунзэ, з ім Кушнер нават паспеў пасябраваць.

Згадваў, што атрымаў ад савецкага камандарма цудоўны аўстрыйскі карабін, які страціў у час экспедыцыі па Манголіі ў 1930-х. Туркестанцкі фронт — гэта ўся савецкая Азія — ад Астрахані да Бухары. Кушнер бывае там паўсюль, цікавіцца людзьмі, робіць нататкі. Ён начытаны, паспявае чытаць не толькі марксісцкую літаратуру, але і ўсё па цікаўнай яму тэме.

З турмы ў навуку

У 1920-х Павел Кушнер лічыцца прызнаным спецыялістам па ўсходзе. Кіруе аддзелам важнай газеты «Чырвоная Татарыя». У пачатку 1930-х Кушнер нават паспрабаваў дыпламатычнага хлеба. Два гады быў гандлёвым прадстаўніком СССР у Літве і год у Нарвегіі. Як сведчаць адкрытыя цяпер дакументы — ён і праўда не выконваў ніякіх шпіёнскіх заданняў, сапраўды займаўся галоўным чынам гадлёвымі справамі.

У часы сталінскай мясарубкі Кушнер на паўгода трапляе ў турму. Яму давялося шчасліва выбрацца з яе (дапамагла бездакорная бальшавіцкая карма) і нават атрымаць пасаду намесніка дырэктара музея народаў СССР. Вось тут і пачынаецца ягоны шлях як вучонага.

Тэорыя і практыка: як Кушнер паўплываў на межы СССР

Савецкая этнаграфія ў тыя часы была вельмі хворай навукай. Разбураная вульгарным сацыялагічным падыходам яна была насычаная догмамі і бязглуздзіцай. Кушнер актыўна выступае за «этнічны» падыход да этнаграфічных характарыстык народаў. Вучоны сцвярджае, што этнаграфія — гэта не толькі пра старажытныя прымітыўныя народы, але тэрмін цалкам прымянімы да сучасных народаў. Гэта фактычна пераход ад паняцця «этнаграфія» да паняцця «этналогіі». Кушнер уводзіць паняцце «этнічны вызначальнік» і сцвярджае, што іх можа быць шмат: мова, этнічная свядомасць, формы жытла, вопратка, прылады працы, ежа і іншае. Ён абгрунтоўвае схему «племя — народнасць — нацыя», уласцівыя для розных этапаў развіцця грамадства.

---

Яны родам з Гродзеншчыны: Рафаэль Лемкін — чалавек, які «прыдумаў» генацыд

---

Апрача тэорыі Павел Кушнер займаўся і практычнай работай. Ён піша манаграфію «Этнические территории и этнические границы», а таксама займаецца падрыхтоўкай карт рассялення народаў Усходняй і Цэнтральнай Еўропы. Карты гэтыя збольшага не былі ў шырокім доступе, выкарыстоўваліся чыноўнікамі і ваеннымі, але яны вельмі аб’ектыўныя, на іх стварэнне траціліся вялікія сілы. Праводзячы новыя межы СССР савецкія ўлады выкарыстоўвалі менавіта дадзеныя гэтых этнаграфічных даследаванняў. Можна сказаць, што дзякуючы даследаванням Паўла Кушнера і яго паплечніка Майсея Грынблата Гродзеншчына была вызначага як пераважна этнічная беларуская тэрыторыя і аказалася ў складзе Беларусі. Яны ж таксама вызначылі, дзе ў былой Усходняй Прусіі прайшла мяжа Літоўскай ССР.

Ідэалогія і рэальнасць: дамінуючая нацыя «з'ядала» меншыя

Канешне, Кушнер сыходзіў з няправільнага, выключна ідэалагічнага пастулата аб тым, што ў СССР няма нацыянальнага прыгнёту і межы народаў будуць вызначацца дабравольным прыняццем людзмі той ці іншай нацыянальнай свядомасці (напрыклад на Каўказе або на ўкраінска-расійскім паграніччы). Але ў рэальнасці ён жа сам адзначаў наяўныя тут праблемы, пішучы пра 7 мільёнаў рускамоўных украінцаў, беларусаў і яўрэяў, якія з 1926 па 1939 год змянілі сваю нацыянальнасць на расійскую. Адным словам, рэальнасць супярэчыла ідэалогіі, дамінуючая нацыя «з'ядала» меншыя народы ў сацыялістычнай дзяржаве не горш, чым у капіталістычнай.

Кушнера цікавіла многае — напрыклад праблема мяшаных нацыянальных сем’яў. Таксама ён быў адным з аўтараў першай манаграфіі, прысвечанай асобнай вёсцы «Село Вирятино в прошлом и настоящем». У Беларусі гэту справу працягнуў Мікалай Улашчык, напісаўшы кнігу «Была такая вёска». Ва ўмовах, калі ніякай сацыялогіі ў СССР не існавала, такія даследаванні мелі вялікае і сацыялагічнае, і гістарычнае значэнне.

Памёр Павел Кушнер у 1968 г. Расійскія этнолагі сцвярджаюць, што яго тэарэтычныя і практычныя даследаванні (найперш этнаграфічныя атласы) не страцілі актуальнсці дасюль. Праўда, іх няма ў шырокім доступе ў інтэрнэце, ды і пра самога Кушнера ведаюць нямногія. Між тым звярнуць увагу на яго спадчыну гродзенскім навукоўцам было б варта. Тым больш, што на Беларусь ён неаднойчы звяртаў сваю увагу.

---

Знакамітыя вучоныя Гродна: браты Урублеўскія — навукоўцы і інжынеры, пра якіх сорамна не ведаць