12 сакавіка споўнілася 76 гадоў з дня ліквідацыі Гродзенскага гета. У гэты дзень у 1943 годзе немцы абвясцілі Гродна ачышчаным ад габрэяў - «юдэнфрай» (па-нямецку Judenfrei). Каб ушанаваць памяць загінулых гараджан у Гродна на працягу пяці гадоў праходзіць Марш памяці, які арганізоўвае мясцовая габрэйская абшчына і фонд «Кіслеў».
У гэтым годзе ён прайшоў у нядзелю 17 сакавіка. Дапамагчы арганізатарам узялася тэатральная трупа, якая дадала ў марш новую разыначку.
Удзел у памятным мерапрыемстве прынялі акцёры гродзенскага фрык-тэатра «Гексаген». У 2019 годзе гэта ўжо другое касцюміраванае прадстаўленне па тэме трагедыі габрэяў Гродна. Акцёры робяць гэта як валанцёры, галоўная іх задача — паказаць трагедыю і ў якіх умовах апынуліся гродзенскія габрэі падчас Другой сусветнай. У канцы вайны з 29 000 гродзенскіх габрэяў у жывых засталося каля 300 чалавек. У родны горад вярнуліся толькі некалькі дзясяткаў.
Акцёры абралі ролі рэальных выжыўшых вязняў. Успаміны пра жахі Халакоста яны пакінулі ў сваіх дзённіках і кнігах.
Па гета з Русланам Кулевічам: гродзенцы прайшлі слядамі ахвяр Халакоста
Не дрыжала. Не маліла
Веста Палякова грала зняволеную, якая стала сведкай пакарання адной з самых прыгожых габрэйскіх жанчын даваеннага Гродна — Лены Преньскай.
«Лена Прэньска была ўмелай краўчыхай. І пры тым была вельмі прыгожая… але вельмі наравістая. За што і паплацілася. Вырашыўшыся выйсці за межы гета, нельга было чакаць іншага канца…
У дзень гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, гэта было ў 1942-м годзе, начальнік гета Курт Візэ загадаў павесіць траіх. Цырульніка Друкера, гандляра гузікамі Шпіндлера… і Лену. Пры тым Шпіндлер быў пакараны як прыклад іншым: за тое, што ведаў аб самавольным сыходзе Дрункера і Преньскай, але не данёс — не стаў пацуком гестапа.
Яны стаялі са звязанымі рукамі. Босыя, змучаныя. Лена — усярэдзіне. Яна стаяла выпрастаўшыся, абсалютна цвёрда. Не дрыжала. Не маліла. Пятля была прымацаваная да рэек балкона дома, дзе раней пякарня была. Візэ накінуў пятлю на шыю Преньскай і не мог чакаць, што ў апошнюю секунду жыцця Лена не страціць наравістасці. І з сілай плюне яму ў твар. Пасля чаго ён выбіў зэдлік у яе з-пад ног", — такія радкі чытала Веста падчас памятнага мерапрыемства.
Цудам выжыў
На Марш памяці прыйшло каля 100 чалавек. Сярод іх былі дыпламаты, грамадскія дзеячы, святары, школьнікі, студэнты і неабыякавыя да гісторыі горада гродзенцы. Былі і нашчадкі вязняў гета, сярод іх кіраўнік Гродзенскай іудзейскай абшчыны Барыс Квяткоўскі. Год таму на памятнае мерапрыемства ён прыходзіў з партрэтам свайго бацькі Мотла Янкялевіча, які быў родам з Сапоцкіна. У гэтым годзе па стане здароўя ён прыйшоў без яго.
«Мой бацька разам з братам патрапіў у Гродзенскае гета ў 1941 годзе, — распавядае Барыс Квяткоўскі. — У адзін дзень браты капалі ямы пад слупы і наглядчык пачаў чапляцца да брата — засыпаў зямлю, абражаў яго. Брат бацькі не вытрымаў і ўдарыў лапатай наглядчыка, праламаў яму галаву. Хлопца забілі, а тату пакінулі ў жывых. Яму пашанцавала, што ён не прадставіўся братам, таму што тады б яго таксама застрэлілі. Брата бацьку дазволілі пахаваць на могілках. Сёння там аўтастаянка. Пасля ліквідацыі гета бацька трапіў у Асвенцім, дзе цудам выжыў».
500 дзён ямы
Гродзенскія школьнікі неслі партрэты іншых вязняў: Саламона Жукоўскага, Лізы Чапнік, Рыгора Хасіда, Фелікса Зандмана і іншых.
Гісторыю Фелікса Зандмана каля сінагогі распавёў акцёр і экскурсавод Міхаіл Нарынкевіч.
«Гэтая гісторыя звычайнага габрэйскага хлопчыка з Гродна, якому ўдалося выжыць у агні Халакосту. Выжыць дзякуючы высакароднасці, мужнасці і бескарыслівай гатоўнасці да самаахвяравання звычайнай гродзенскай сям'і Ганны і Яна Пухальскіх. Фелікс прасядзеў у яме каля 500 дзён, выжыў і перамог — усім смерцям на злосць. Чалавекам, якога бязлітасная нацысцкая машына павінна была перамалоць так, каб пра яго не засталося на зямлі і следу. Але ён выжыў у спапяляючым агні вайны, і не проста выжыў - габрэйскі хлапчук з Гродна стаў знакамітым на ўвесь свет. Ён стаў буйным вучоным і ўплывовым бізнэсмэнам, стварыў знакамітую кампанію Vishay».
«Крывы дом» на Траецкай пачалі разбіраць. Будаўнікі знайшлі нешта накшталт схрона вязняў гета
Цікавасць да габрэйскай гісторыі расце
Марш памяці прайшоў ад уваходу ў былое гета № 1 да сінагогі. У самой жа сінагозе прайшоў канцэрт і выстава «Па абавязку сэрца», падрыхтаваная музеем Яд Вашэм (Іерусалім) пры падтрымцы Фонду развіцця ААН.
«Кожны год мы стараемся паляпшаць памятныя мерапрыемствы прысвечаныя гадавіне ліквідацыі гета. У гэтым годзе запрасілі акцёраў. У гараджан прыкметна расце цікавасць да габрэйскай гісторыі горада і старых традыцый. Будзем працаваць і далей у гэтым кірунку, а дзверы нашай сінагогі заўсёды для ўсіх адчынены», — распавёў арганізатар маршу памяці Натан Шамсутдзінаў.
Гістарычная даведка
З прыходам немцаў у 1941 годзе ў Гродне былі створаны два гета. Падзел на два гета быў зроблены з мэтай палегчыць сабе ў далейшым ўжо запланаванае знішчэнне гродзенскіх габрэяў. У гета № 1 сагналі кваліфікаваных рабочых, у гета № 2 — «непрадуктыўных» габрэяў.
Выжыў толькі адзін працэнт. 75 гадоў таму гродзенскiх яўрэяў сагналі ў гета каб знішчыць
Гета № 1 было створана ў цэнтральнай частцы горада, недалёка ад замкаў, вакол Вялікай сінагогі. Цэнтральны ўваход знаходзіўся з боку вуліцы Замкавай. На плошчы менш за палову квадратнага кіламетра, акружанай двухметровай агароджай, змясціліся 15 000 зняволеных. Гета існавала з лістапада 1941 да 12 сакавіка 1943 года.
Гета № 2 было арганізавана ў раёне сучаснай вуліцы Антонава. Гэта гета займала большую плошчу, але яго жылыя будынкі былі ў значна горшым стане. Туды былі сагнаны 10 000 яўрэяў, якім далі толькі шэсць гадзін, каб перасяліцца без выкарыстання транспартных сродкаў.
Да 12 сакавіка 1943 гады два гродзенскіх гета былі знішчаны, нешматлікіх ацалелых вязняў вывезлі ў Беластоцкае гета. Але яшчэ ў маі 1943 года ў Гродне знаходзілі і забівалі асобных габрэяў. Гродна, згодна з нямецкімі данясеннямі ад 13 сакавiка 1943 гады, стаў «юдэнфрай» — «свабодны ад яўрэяў», хоць на момант вызвалення Гродна 14 ліпеня 1944 года ў горадзе яшчэ былі жывыя ад 40 да 50 габрэяў.
