Год таму для сядзібы Умястоўскіх у Жэмыслаўлі, здавалася б, надышоў зорны час. Знайшоўся багаты грамадзянін Іарданіі, які паабяцаў у самыя кароткія тэрміны ператварыць рэшткі былой раскошы, якія рассыпаліся на вачах, у выдатны палац. Але абяцанні так і засталіся абяцаннямі. Дванаццаць месяцаў прайшло, а працы на сядзібе так і не пачаліся, піша «СБ Беларусь сегодня».
Нядаўна ў Іўеўскі райвыканкам звярнуліся старажылы аграгарадка Жамыслаўль — былы старшыня мясцовага калгасу Анатоль Халупка і гісторык Вольга Курсевіч. Гэтыя людзі не проста ведаюць пра іншае жыццё старадаўняга палаца, яны самі былі яе часткай.
Безумоўна, палац Умястоўскіх моцна пацярпеў пасля вайны, але ў ім цяплілася жыццё. У свой час тут месціліся калгасная кантора, клуб, пошта, бібліятэка, аптэка. У іншых будынках жылі працаўнікі гаспадаркі. Увогуле, практычна ўсе яны былі задзейнічаныя і прыносілі карысць мясцовым жыхарам.
Гісторыю лепш чуць з першых вуснаў. Адпраўляюся ў Жамыслаўль. У самым пачатку вёскі - цагляны дом, у якім жыве старшыня калгаса «ў адстаўцы». А вось і ён сам — сустракае гасцей каля брамы. Вітаемся і адразу пра справу:
— Чаму вырашылі падняць праблему старой сядзібы?
— Даўно ўжо я нічога не вырашаю, — смяецца Анатоль Халупка. — А тут людзі ў краме падыходзяць, тыя, хто ведае мяне добра, і кажуць: «Чаго з нагоды сядзібы маўчыце? Як вы гэта церпіце?»
Пажылы вясковец гасцінна запрашае ў хату. На падворку і ў добрым доме — ідэальная чысціня і парадак. Ва ўсім адчуваецца гаспадарская рука.
— Прыехаў сюды ў 1979 годзе. І вось уявіце карціну: кармоў няма, надой на карову — 1,9 тысячы літраў, калгас на апошнім месцы ў раёне.
У старадаўняй сядзібе Умястоўскіх, дзе размяшчалася кантора, дах цячэ, дзіркі два на два метры, сцены абшарпаныя, карнізы абвальваюцца. Пасля вайны ніхто нічога не рабіў тут. Трэба было ратаваць. Пабываў у самых розных месцах, ўсё з нагоды палаца клапатаў. Мне адказвалі: нічым дапамагчы не можам, вырашайце самі.
Запрасілі дырэктара Мінскага гадзіннікавага завода ў госці, і той загарэўся ідэяй пабудаваць дом адпачынку. Нават у «Гроднаграмадзянпраекце» замовілі тыпавы праект. Ён быў гатовы літаральна праз месяц. Узгаднілі з вобласцю. Запрасілі ў Жамыслаўль польскага консула, які таксама быў у захапленні ад убачанага. Паабяцаў пабудаваць недалёка пяціпавярховую гасцініцу, кінатэатр і нават басейн. Але чамусьці аблвыканкам даў усім распачынанням адбой.
У 1985 году невялікая гаспадарка выбілася ў перадавікі. Мяса здавалі больш за 750 тон у год, а надой на карову вырас да 3500 літраў. Пасля «гарбачоўскай кампаніі» аднавілі спіртзавод сумесна з казахамі, адкрылі макаронны цэх. Увогуле, жыў Жамыслаўль нядрэнна.
— У 1995 годзе пайшоў з пасады кіраўніка, і ўсё пайшло па нахільнай, — з горыччу згадвае Анатоль Халупка. — Нашу гаспадарку аб’ядналі з іншай. Кантора з’ехала ў Суботнікі. У палацы арганізавалі выязную кухню. Пачалі паволі разцягваць каміны. Машыны з палёў пад’язджалі прама пад веранду, ламаючы старадаўнюю плітку.
У той час знайшоўся інвестар — бізнесовец з Мінска. Планаваў укласці сур’ёзныя грошы, але ўмяшалася пракуратура. Маўляў, танна прадалі: па астаткавым кошце, а трэба было як гісторыка-культурную каштоўнасць прадаць. Ну і скасавалі дамову. Гэта было ў 2008-м.
Наступны патэнцыйны ўладальнік прыязджаў сюды з былым старшынёй выканкама з ужо гатовым праектам. Здавалася, вось-вось сядзібу выратуюць. Але зноў няўдача. У 2012-м у сядзібе здарыўся пажар, знішчыўшы дах. З тых часоў палац толькі руйнуецца.
У дом да былога старшыні ў разгар гутаркі прыходзіць гісторык Вольга Курсевіч. Яна ўважліва слухае свайго аднавяскоўца, ківаючы галавой у знак згоды:
— А памятаеце, як да вас жанчына з Мінска прыязджала, кандыдат навук? Хацела печку-казку забраць.
— Была справа. Я ёй тады сказаў: «Пакуль я тут гаспадар, нічога і нікуды адсюль не з’едзе. Ведаю, куды печ гэтая трапіць. На дачу да багатага дзядзьки». Так яна, калі з’яжджала, пагадзілася са мной. А печка сапраўды была ўнікальнай. На кожнай плітцы быў намаляваны фрагмент з казкі Андэрсэна. Нічога ад яе ўсё роўна не засталося. Усе расцягнулі.
Пенсіянерка Вольга Курсевіч беражліва захоўвае старадаўнія фота з выявай графа і графіні Умястоўскі, ведае ўвесь іх радавод і добрыя справы. Іх было нямала.
Да гэтага часу ў ідэальным выглядзе захаваўся толькі касцёл у аграгарадку Суботнікі, пабудаваны за грошы гэтага сямейства. Там абсталяваны пахавальні і пакінута месца для самой графіні, якой так і не наканавана было вярнуцца ў родную сядзібу.
— Вёска паволі памірае, — кажа жыхарка Жэмыслаўля. — Дзіцячы садок закрылі.
Хутка плануюць закрываць школу. У старэйшых класах па 6−7 чалавек, а калісьці вучыліся ў дзве змены. Лазня даўно пайшла пад бульдозер. Але больш за ўсё душа баліць за старадаўнюю сядзібу.
Дык куды ж дзеўся той багаты іярданец? Што прымусіла яго змяніць рашэнне і парушыць умовы ўжо падпісанай дамовы? Намеснік старшыні Іўеўскага райвыканкама па эканоміцы Іна Тарасава кажа, што замежны грамадзянін абяцаў ператварыць сядзібу ў казачны палац і нават паказваў фатаграфіі, дзе ўжо рэалізаваў падобныя праекты. Працы выглядалі вельмі годна.
— Магчыма, іншаземец не ўлічыў некаторыя фактары, — мяркуе Іна Тарасава. — Падчас апошняга прыезду ён казаў аб выбуху самалёта над Сінайскім паўвостравам, беспарадках у Турцыі. Бізнесмен даў зразумець, што турбуецца пра ўласную бяспеку пры перасячэнні мноства межаў на шляху да Жамыслаўля.
Ён вельмі прасіў прабачэння за гэты вымушаны крок. Таксама бізнесмен згадаў, што не губляе надзеі набыць нешта падобнае на тэрыторыі Беларусі. Уласна, грошай ад яго мы не ўбачылі, акрамя 10% ад кошту сядзібы. Гэта абавязковая ўмова для ўдзелу ў аўкцыёне. Цана лота на той момант складала больш за 115 тысяч дэнамінаваных рублёў.
Калі дагавор будзе скасаваны, сядзібу зноў выставяць на таргі па названай цане. З часам яна будзе зніжацца ва ўстаноўленым парадку.
Галоўны спецыяліст па музеях і ахове гісторыка-культурных каштоўнасцяў упраўлення культуры Гродзенскага аблвыканкама Аксана Коханава не можа ўпэўнена сказаць, колькі грошай у гэтым годзе вобласць выдзеліць на абнаўленне гісторыка-культурных аб’ектаў:
— Пакуль вядома, што з абласнога бюджэту 500 тысяч рублёў накіруюць на абнаўленне Старога замка ў Гродне. Чакаем сур’ёзнай падтрымкі з рэспубліканскага бюджэту. Працы там пачаліся, і яны павінны быць працягнутыя.
Што тычыцца сядзібы Умястоўскі ў Іўеўскім раёне, складана было прадбачыць, што замежны грамадзянін сам вырашыць скасаваць дагавор. Так бывае. У дадзеным выпадку здзелка адбылася толькі на паперы. Рэальных грошай у сядзібу ўкладзена не было. Многія палацы і сядзібы Гродзеншчыны, якія знайшлі нашых і замежных гаспадароў, паволі змяняюцца.
Вядома, не ўсё так хутка, як хацелася б. Многім цяперашнім уладальнікам ўжо давялося заплаціць немалыя штрафы за невыкананне тэрмінаў рэканструкцыі. Адбіваецца няпростае эканамічнае становішча. Але мы бачым змены. І рады, калі знаходзяцца людзі, гатовыя ўкласці ўласныя грошы ў захаванне нашай агульнай гісторыі. Галоўнае, знайсці такіх людзей.
Дасье
Маёнтак графаў Умястоўскіх- помнік сядзібна-паркавай архітэктуры XVIII-XIX стагоддзяў і лічыцца адным з самых прыгожых родавых маёнткаў. Ён з’яўляецца паменшанай копіяй варшаўскіх Лазенак — палаца караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Аўтарам праекта лічаць вядомага італьянскага архітэктара Марконі.
Апошні ўладальнік Уладзіслаў Умястоўскі аддаў сядзібу пад навуковую базу з прыродазнаўчай і сельскагаспадарчай спецыялізацыяй Віленскага ўніверсітэта. У часы Першай сусветнай вайны тут размяшчаўся нямецкі ваенны санаторый. Пасля Другой сусветнай вайны па чарзе — кіраванне калгасу, пошта, клуб, бібліятэка. Будынак пуставаў з 2006 года.
Дарэчы
Былы графскі маёнтак пайшоў з малатка на аўкцыёне ў лістападзе 2015 года за 1,16 мільярды недамінаваных рублёў. У Іўеўскім раённым выканаўчым камітэце арабскі бізнесмен падпісаў дамову.
Аляксандр Булак, старшыня Іўеўскага райвыканкама:
— У лютым чакаем у сябе ў гасцях міністра культуры. З прапановай наведаць сядзібу Умястоўскі і даць ёй ацэнку звярнуліся нашы дэпутаты. Спадзяемся, што гэта стане пераломным момантам у лёсе нашай гісторыка-культурнага аб’екта, якому да гэтага часу так не шанцавала.
Меркаванне
Наталля Хвір, начальнік аддзела па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Міністэрства культуры:
— Выдатна ведаю сядзібу Умястоўскіх. А вось аб скасаванні дагавора чую ўпершыню. Як бы там ні было, ёсць закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны, і ў артыкуле 10 гэтага закона выразна прапісана, што менавіта на мясцовыя выканаўчыя органы ўлады ўскладзены функцыі кантролю над станам такіх аб’ектаў. Менавіта яны і павінны варушыцца, каб знайсці спосабы прывесці аб’ект, які мае статус гісторыка-культурнай, у парадак ці хаця б захаваць у тым стане, у якім ён знаходзіцца. То бок, не дапусціць далейшага разбурэння.
Так, гэта патрабуе пэўных намаганняў. Не варта сядзець склаўшы рукі. Станоўчых прыкладаў шмат. Узяць, да прыкладу, сядзібу Ленскіх ў вёсцы Сула Стаўбцоўскага раёна. Інвестар купіў яе ў нездавальняючым стане. Зараз гэта папулярны аб’ект турызму.
Старажытны Мсціслаў на Магілёўшчыне хутка можа стаць цэнтрам прыцягнення для расійскіх турыстаў. Там рэалізуецца сумесны праект Еўрасаюза і Савета Еўропы «Удзел грамадства ў аднаўленні гістарычных гарадоў» (COMUS).
