Пасля жахаў Другой сусветнай вайны гродзенскія яўрэі Лары і Сіма Гразальскія з маленькім сынам Лестарам з’ехалі з роднага горада ў пошуках новага жыцця. Прайшоўшы ўсю Еўропу, яны перабраліся ў ЗША, дзе жылі спакойна да самай смерці. Іх унук Сцюарт Гарднер у лістападзе 2019 году вырашыў вярнуцца ў горад продкаў і даведацца больш пра сям’ю.
Продкі Сцюарта — гродзенскія яўрэі Гразальскія і Капульскія. Яны жылі шмат гадоў у Гродне на вуліцы Рэзніцкай (суч. Камунальная) і Царкоўнай (суч. раён шклозавода). Мірнае жыццё скончылася, калі ў Гродна ў 1941 годзе ўвайшлі нямецкія часткі. Яўрэяў сагналі ў гета, а адтуль паступова адпраўлялі ў перасыльны лагер у Калбасіно і далей у Асвенцім, адкуль не вярталіся.Пасля вызвалення Гродна з двух вялікіх сем’яў Гразальскіх і Капульскіх выжыла толькі два чалавекі: Лары і Сіма. Яны пажаніліся ў гета і дапамагалі адзін аднаму ў складаны перыяд. Пара здолела ўцячы ад немцаў, калі чарговую калону з гета вялі ў Калбасіно. Гразальскія папрасілі дапамогі ў знаёмых палякаў Янулевічаў. Тыя схавалі іх у вёсцы недалёка ад Гродна. Польская сям’я рызыкавала сваім жыццём і на працягу 18 месяцаў дапамагала яўрэям.
Сцюарт хацеў знайсці тую самую ферму і аддзячыць сям'і адважных гродзенцаў, але пасля вайны Янулевічы пераехалі на поўдзень Польшчы, пад чэшскую мяжу.
У 1991 годзе камісія пры ізраільскім мемарыяле Яд Вашэм далучыла гродзенцаў Баляслава Янулевіча, яго сына Баляслава Янулевіча і дачку Леакадзія Бабароўску-Янулевіч да ліку Праведнікаў народаў свету за выратаванне сям'і Гразальскіх.
— У канцы 1990-х нашчадкі Баляслава жылі ў польскім Карпачы, але праз амаль 30 гадоў мы іх не знайшлі. Не знайшлі і гаспадарку пад Гродна, дзе хавалі бабулю і дзядулю, — распавядае Сцюарт. — Але агулам паездка для мяне аказалася фантастычная, горад вельмі ўразіў. Нягледзячы на тое, што я не знайшоў ферму і Янулевічаў, я змог даведацца больш пра сваю сям’ю і гісторыю яўрэяў у Гродне. Я вырас у Амерыцы і практычна нічога не ведаў пра жыццё сваёй сям'і ў Еўропе. Ведаў, што тут былі небяспечныя людзі, якія прымусілі сваякоў з’ехаць.— Часам, гледзячы на сваіх продкаў, людзі знаходзяць нейкія падобныя рысы, якія пазнаюць у сабе. Я сваіх продкаў не ведаў. Але, прыехаўшы ў Гродна, я ўсвядоміў: усё, што адбывалася тут, гэта вялікая частка і майго жыцця. Я заўважыў, што гэты горад акружаны лясамі, а я ў ЗША большую частку свайго жыцця праводжу ў лесе, вельмі люблю такія месцы. І яшчэ я заўважыў, што ідэальна ўпісваюся ў мясцовую атмасферу: яўрэі Амерыкі гэта людзі невысокага росту, а я досыць вялікі. У Гродне я сябе адчуваю як дома. Ды гэта і ёсць мой дом, як і Масачусэтс за акіянам.Паводле ўспамінаў Сімы, дом сям'і Капульскіх знаходзіўся насупраць бальніцы. Будынак шпіталя на сучаснай вуліцы Камунальнай захаваўся да нашых дзён, з’явіліся новыя корпусы. Сёння насупраць бальніцы знаходзіцца Лядовы палац і Абласны дыспансер спартыўнай медыцыны. Да канца 1950-х гадоў там былі вялікія яўрэйскія могілкі.
За два дні Сцюарт са сваёй жонкай Джэкі наведаў у Гродне месцы звязаныя з яго сям’ёй. З 1946 году ніхто з яго сваякоў не быў у гэтым горадзе, таму ў некаторых момантах для амерыканца гісторыя горада стала нечаканай.
— У мяне не было вялікіх чаканняў перад паездкай. Было імкненне даведацца, як жылі мае сваякі ў Гродне акрамя перыяду ў гета і фермы, дзе хаваліся. Хацеў даведацца, чым займаліся, што любілі і як адпачывалі яны. У нас атрымалася культурнае падарожжа, у якім мы даведаліся дэталі жыцця беларусаў і яўрэяў.
Пазнаёміцца з побытам старога горада амерыканцам дапамог музей Януша Паруліса. Там яны затрымаліся на некаторы час.— Гэта дапамагло стварыць больш поўную карцінку для мяне, — дадае Сцюарт. — Я заўсёды імкнуся да чамусьці новага, а ў Гродне я зрабіў для сябе шмат адкрыццяў. Я не ведаю, ці прывязу сюды бацьку. Ведаю дакладна, што яму будзе цяжка сюды прыехаць. Але калі ён захоча, я гэта зраблю.
Пасля вызвалення Гродна Лары і Сіма вярнулі свой дом на вуліцы Рэзніцкай. Да іх вяртання там жылі валацугі. Першы сын Гразальскіх Лестар, бацька Сцюарта, нарадзіўся ў 1945 годзе ў бальніцы насупраць дома. Некаторы час сям’я жыла ў сваім доме, мела працу, але ім прапанавалі перабрацца за акіян. У складзе групы яўрэяў, якія выжылі - 30−40 чалавек — яны адправіліся ў Заходнюю Еўропу.
— Пасля вайны пра яўрэйскае жыццё ў гэтым горадзе больш нічога не нагадвала, сваякоў не было, таму і вырашаліся з’язджаць. Там у Еўропе мой бацька страціў сваё дзяцінства, бегаў праз межы, разам з бацькамі адчуваў пастаянны страх і слёзы.Гразальскія разам з іншымі гродзенскімі яўрэямі ішлі ў Нямеччыну праз Чэхаславакію, але былі схоплены памежнікамі і адпраўленыя ў турму. Праз два дні іх адпусцілі і яны працягнулі свой шлях. Канчатковай кропкай стаў адзін з лагераў у Германіі. Кожны дзень там выдавалі уцекачам квоты на іміграцыю ў розныя краіны свету. Лары і Сіме даводзілася па некалькі разоў ажаніцца, мяняць свой узрост і нацыянальнасць, каб хутчэй атрымаць квіток у новую краіну. У лагеры для бежанцаў гроднецны прабылі каля трох з паловай гадоў, пасля чаго нарэшце даведаліся, што Злучаныя Штаты гатовыя іх прыняць. Важным фактарам стала тое, што за акіянам жыла сястра Сімы.— Так яны і пакінулі Еўропу. У ЗША маім сваякам было вельмі складана ўліцца ў новае культурнае асяроддзе. Але яны змаглі. Мой бацька Лестар дасягнуў неверагодных поспехаў: ён вучыў сваіх бацькоў англійскай мове, ён быў іх правадыром у новай краіне. З яго дапамогай яны адкрылі бізнес у ЗША: спачатку мясную лаўку, а пасля агенцтва па нерухомасці. Вайну і Еўропу яны пакінулі ззаду.
Больш падрабязна пазнаёміцца з гісторыяй выратавання сям'і Гразальскіх у Гродне, можна прачытаўшы на англійскай успаміны Сімы, бабулі Сцюарта.
У міжваенны час Гродна набыло незвычайную славу. Горад стаў месцам прыцягнення незвычайных турыстаў - тых,…
Ці хапае ў цэнтры Гродна прадуктовых крам? Спрэчкі наконт гэтага выклікала адкрыццё на перакрыжаванні Савецкай…
Прыбраныя ялінкі, свечкі, навагоднія вянкі і гірлянды, аксаміт, светлы ці цёмны фон на выбар. Гродзенскія…
Улады стварылі новую платформу “меркаванне.бел”. Яе пазіцыянуюць як анлайн-пляцоўку, на якой кожны зможа ў вольнай…
Калекцыя адзення гродзенкі Кацярыны Карлацяну дэбютавала гэтай восенню на Парыжскім тыдні моды. А пачыналася ўсё…
Гродзенец Раман Нагула амаль паўжыцця працуе з дрэвам. Школьнікам ён пачынаў з бейсбольных біт, а…