Беларускія экс-палітвязні расчароўваюцца ў дапамозе, якую ім аказваюць дабрачынныя фонды за мяжой. Гучаць абвінавачванні ў карупцыі і няроўнасці вызваленых. Фонды кажуць: дапамогі сапраўды магло б быць больш, але яны пакрываюць што могуць. Hrodna.life пагаварыў з незадаволенымі, якія дапамагаюць арганізацыямі і палітыкамі. А яшчэ — даведаўся, як працавалі і працуюць сістэмы дапамогі экс-палітвязням у іншых краінах.
Вадзім Ермашук: «Фонды не падрыхтаваліся да масавага выхаду палітвязняў»
Блогер і экс-палітвязень Вадзім Ермашук — адзін з тых, хто ўступіў у публічную дыскусію з фондамі. Ён распавёў, што атрымаў фінансавую дапамогу ад BYSOL і «ВольныЯ». Таксама яму дапамаглі неабыякавыя людзі, еўрапейскія і амерыканскія фонды, якія ён не называе. «Краіна для жыцця» аплаціла прадуктовы кошык на 800 злотых.
«Гэта за тры разы, на два тыдні, на два тыдні на 250 злотых (200 рублёў - Hrodna.life) ты купіш нешта паесці?»
За таблеткі вярнуў аплату фонд, які папрасіў яго не паказваць.
Некаторых лекараў яму аплаціў BY HELP. Той жа BY HELP не падоўжыў бясплатнае пражыванне ў варшаўскім шэлтары на чацвёрты месяц і адмовіў у лячэнні зубоў. Рахунак на стаматолага выйшаў на 14 000 злотых (3295 €), як сцвярджае Вадзім. Пазней ён даведаўся, што яму не аплацяць псіхолага на 600 €. Не адправілі ў абяцаны раней санаторый. Прычынай спынення дапамогі стала разгалашэнне інфармацыі аб праекце.
— У любой арганізацыі прапісана ў статуце, для чаго яны ствараюцца. BY HELP для чаго створаны? Падтрымліваць палітвязняў і тых, хто вызваліўся. Але адначасова яны могуць адмовіць. Чаму яны мне адмовілі? Таму што я не ішоў да іх з працягнутай рукой. Я ішоў: «Давайце, вы павінны гэта рабіць». Ім гэта не падабалася. Мяне з самага пачатку з імі былі праблемы, пагрозы разоў пяць, што «мы спынім з вамі далейшыя зносіны, калі вы будзеце ў нас патрабаваць». Іх задача — зацягнуць усё. Так кажуць усе «палітычныя», якія сутыкнуліся з імі.
Гучаць абвінавачванні і нецэнзурныя фразы. Вадзім лічыць, што дабрачынныя арганізацыі не падрыхтаваліся да масавага выхаду палітвязняў у 2024−2025 гадах. Маўляў, можна было зэканоміць з сабраных у 2020-м годзе рэсурсаў, калі была вялікая падтрымка, і пра гэта магла б паклапаціцца лідар дэмсіл Святлана Ціханоўская.
Градацыя палітвязняў, чат-бот ад айцішнікаў і іншыя ідэі Вадзімаці
Выйшаўшы з калоніі, Вадзім не знайшоў пэўнай інструкцыі для тых, хто вызваліўся. Інфармацыю ён атрымліваўтпраз знаёмых і сяброў. Ён мяркуе, што эмігранты-айцішнікі маглі б стварыць чат-бот. «Фондаў цэлая куча. Дапамогі па факце няма. На мяне былі выдзеленыя грошы. Я ўвесь час пытаўся, колькі на мяне выдзелена. Яны (BYHELP — Hrodna.life) казалі: „Гэта таямніца“. І калі ўжо я пайшоў у канфрантацыю з імі, яны вырашылі мне адмовіць».
Вадзім пытаецца, хто палечыць яму зубы. Крыўдзіцца, што яму не прапанавалі вучыць польскую мову. Прапануе зрабіць магчымасць перанавучання і аплаціць яму курсы барбера за 2000 €.
На пытанні аб выхадзе на працу Вадзім прапануе працаўладкаваць яго ў фонд або офіс: «Я вам так арганізую працу, што кожны чалавек атрымае дапамогу. Але людзей, якія задаюць шмат пытанняў, робяць маргіналамі». Вадзім лічыць, што кожны фонд павінен сам напісаць экс-палітвязню, які выехаў, і прапанаваць дапамогу. Таксама ён прапануе ўвесці градацыю паміж палітвязнямі ў залежнасці ад таго, прызналі яны віну і падпісалі дакументы на супрацоўніцтва ці не.
-Я страціў здароўе, кватэру і маёмасць, сям’ю, я страціў усё. Я на алтар дэмакратыі аддаў усё. А наша дэмакратыя мяне скідвае ў кювет, — лічыць Вадзім. Ён прапануе, што мог бы быць прадстаўніком ЛГБТ-супольнасці ў эміграцыі.
Напісаў каментар — знікла дапамога
Пасля агучвання праблемы Вадзіму напісалі 10−15 чалавек, якія таксама маюць пытанні да фондаў. Адзін з іх — Аляксандр Андрушкевіч, які да апошняга выходзіў на маршы ў Мінску, атрымаў арышт, «хатнюю хімію» і пераплыў раку, каб дабраўся да Літвы і пазбегнуць пакарання. Прачытаць гісторыю хлопца і дапамагчы яму можна па спасылцы.
Ён напісаў пад постам стваральніка BY HELP Аляксея Лявончыка ў Facebook каментар. Аляксандр сцвярджае, што быў зліў звестак з арганізацыі, а Лявончык гэта зняпраўдзіў. Пасля гэтага, як сцвярджае Алекс, яму адмовілі ў далейшай дапамозе. Ён прасіў кампенсаваць яму кошт лячэння яшчэ аднаго зуба. Першапачаткова мужчына не ведаў, што такая дапамога ў прынцыпе аказваецца.
«Ёсць такая праблема, што ніхто сам дапамогу табе не прапаноўваюць. Яны мне прапаноўвалі, аплацілі нейкія аналізы. Але не сказалі, што я магу зубы палячыць за іх кошт», — распавёў Алекс. Паводле яго слоў, дапамога не структураваная — кожны дапамагае «сам сабе».
«Чаму некаторыя фонды хаваюць тое, што яны аказваюць дапамогу? Напрыклад, ёсць нейкі чэшскі фонд, пра які нідзе няма інфармацыі, але які аказвае істотную падтрымку эмігрантам. Але атрымаць гэтую дапамогу ты можаш толькі калі пашанцуе і з табой хтосьці падзеліцца кантактам», — скардзіцца Алекс.
Дэмсілы стварылі сайт «Адно акно» са спісам дапамогі, але там зноў жа няма канкрэтыкі - напрыклад, сум, на якія экс-палітвязень можа разлічваць.
Хто вырашае, каму зрабіць зубы, а каму зрок?
У BY HELP ўвялі дагаворы, згодна з якімі забараняецца раскрываць, якая дапамога была аказана. У клініцы, дзе быў Алекс, ён пачуў, што адной дзяўчыне фонд аплаціў аперацыю на зрок. Ён таксама хацеў скарыстацца гэтым. На Акрэсціна ў яго забралі акуляры, а ў камеры на Валадарцы было мала святла, праз што зрок мужчыны ўпаў з -3,5 да -4,5. У фондзе факт аплаты адмаўлялі.
Алексу сказалі, што ліміт, выдзелены на яго, ужо выйшаў. «Хто вырашае, каму належыць лазерная карэкцыя зроку, каму не, каму зрабіць два зубы, а каму 22 зубы? Гэта вельмі вялікае поле для махінацый і спекуляцый», — лічыць мужчына. Алекс параўнаў кошт у клініцы, якую BY HELP абраў для яго лячэння, з іншымі, і прапанаваў арганізацыі выбраць танней, каб уключыць больш паслуг. BY HELP прапанаваў шукаць іншую клініку самастойна.
-Я тройчы быў на сутках без зубной шчоткі, я ў СІЗА сядзеў. І мне цяпер зневажальна і непрыемна, што я павінен выпрошваць, каб мне зрабілі мае зубы, — кажа Алекс.
У BY HELP, у адрозненне ад іншых арганізацый, у яго не прасілі якіх-небудзь распісак. Ён хацеў звярнуцца ў інстанцыю, каб BY HELP праверылі - але не знайшоў юрыдычную асобу, на якую арганізацыя зарэгістраваная.
BY HELP і яе прадстаўнік Аляксей Лявончык не адказалі на запыты Hrodna.life ні ў асабістыя паведамленні, ні ў акаўнты арганізацыі.
BYSOL: «Усяму ёсьць рэсурснае абмежаваньне»
Прычын для незадаволенасці экс — палітвязняў-некалькі, лічыць Андрэй Стрыжак, стваральнік BYSOL.
-Адна з іх у тым, што ў людзей ёсць гэты патэрналісцкі падыход, што раз вы ўзяліся, то павінны дапамагаць. Я чуў думкі, што чалавеку, які выйшаў з турмы, павінна быць дапамога ледзь не да труны. Але я глыбока практычны і рэалістычны чалавек. Разумею, што ўсяму ёсць рэсурснае абмежаванне. І калі гэтыя рэсурсныя абмежаванні такія, як у нас цяпер, то мы не ў стане кожнаму палітвязню купіць па кватэры альбо забяспечыць яго абсалютна ўсім медыцынскім суправаджэннем, альбо кампенсаваць яму згубленыя гады заробку.
Такія думкі ўмела падаграваюцца прапагандай і «бясплатнымі памочнікамі прапагандыстаў» у эміграцыі, працягвае Андрэй. Справа таксама ў памылках, якія дапускаюць арганізацыі, і ў адмене абяцанага фінансавання.
Таксама многія не могуць адаптавацца і сацыялізавацца. А людзі, якія працуюць у фондзе, «больш-менш» сацыяльна абаронены. Але ўзяць на працу ўсіх немагчыма. «Такая няроўнасць, напэўна, таксама стварае пэўную нервовасць і прэтэнзіі», — мяркуе Андрэй.
Фонды перад выбарам: дапамагчы большай колькасці людзей на меншую суму ці наадварот
На пяты год рэпрэсій можна казаць пра поле арганізацый, у якія ўваходзяць некалькі буйных структур, некалькі сярэдніх і досыць шмат малых ініцыятыў. У кожнай — свой фокус: хтосьці дапамагае толькі палітвязням, хтосьці - вызваленым палітвязням, хтосьці пакрывае медыцынскую дапамогу, хтосьці — разавыя выплаты.
Асноўныя напрамкі - гэта фінансавая падтрымка, псіхалагічная дапамога, медыцынскае абследаванне, магчымасць аднавіць дакументы, знайсці жыллё, працу. Дапамога рэактыўная, нараджаецца ад попыту і «больш-менш закрывае хаця б мінімальныя патрэбы палітвязняў пасля вызвалення», кажа Андрэй.
Бюджэты такіх арганізацый фармуюцца з добраахвотных узносаў, грантавай падтрымкі або прамых донарскіх уліванняў, напрыклад, ад міжнароднага гуманітарнага фонду.
-І заўсёды такія арганізацыі, як мая, стаяць перад вельмі важным пытаннем. Напрыклад, ёсць 200 000 €, ёсць у цябе 200 заявак, ты можаш іх размеркаваць па 1000 на чалавека. Зразумела, што гэта не пакрые большую частку яго выдаткаў, аднак дасць мінімальную разавую дапамогу. А можна гэтыя 200 000 выдаткаваць на 10 чалавек — купіць пакой у кватэры ці, там, кватэру ў маленькім гарадку і такім чынам кампенсаваць яго шкоду. Мне здаецца больш прыярытэтнай задача дапамагчы як мага большай колькасці людзей, хай нават і на меншую суму. Калі мы дапамагаем толькі пяці-шасці людзям, гэта адразу ж нараджае і абвінавачванні ў карупцыі, і абвінавачванні ў тым, што вы дапамагаеце толькі сваім блізкім і знаёмым.
На якую дапамогу можна разлічваць ад BYSOL
Нягледзячы на тое, што гуманітарная дапамога рэактыўная, некаторыя рэчы ў BYSOL плануюць псіхалагічна і фінансава: напрыклад, электаральныя кампаніі, якія ў Беларусі суправаджаюцца рэпрэсіямі. На гэты перыяд рэзервуюцца сумы на эвакуацыю і не выпадаюць водпуску ў супрацоўнікаў. Выхад палітвязняў у 2024−2025 годзе таксама прадугледзелі, распавёў Андрэй.
У BYSOL чалавек можа прэтэндаваць на дзве аднаразова выплаты: пакуль знаходзіцца ў турме і калі выйдзе. Таксама можна арганізаваць персанальны збор. Да масавага выхаду каманда BYSOL павялічыла аднаразовыя выплаты палітвязням у два разы: з 500 € да 1000 €. Вызваленым замест 300 € цяпер плацяць 1000 €. Ёсць сродкі для падтрымкі заявак ад палітвязняў да канца года.
Што тычыцца дапамогі палітыкаў і сумеснай працы, яны лабіруюць падтрымку на міжнародным узроўні — так з’явіўся Міжнародны гуманітарны фонд, з якога наўпрост ідзе гуманітарная дапамога людзям, якія пацярпелі ад крызісу ў Беларусі.
«Так што я не магу абвінаваціць нашых палітыкаў у бяздзейнасці. Вядома, заўсёды хацелася б, каб было больш уключанасці, больш актыўнасці. Але зноў-такі, мы працуем з тымі рэсурсамі, у тым ліку людскімі, якія ёсць», — распавёў Андрэй.
Ён прапануе паменшыць таксічнасць і захаваць структуры, якія засталіся працаваць да 2025-га года і паказалі эфектыўнасць. Напрыклад, ён адчувае эфект ад закрыцця праектаў Антона Матолькі - ён дапамагаў збіраць рэсурсы.
Чаму няма інструкцыі для палітвязняў?
Пэўнага трэка, інструкцыі для экс-палітвязняў сапраўды няма, распавяла прадстаўніца па сацыяльнай палітыцы Аб’яднанага пераходнага кабінета Вольга Зазулінская. Кожная арганізацыя працуе па сваёй мадэлі. У офісе працуюць над тым, каб дапамога стала больш зразумелай, асабліва ў першыя дні вызвалення.
Андрэй Стрыжак мяркуе, што даносіць інфармацыю перашкаджаюць уладзе і ўведзеныя імі блакіроўкі і адказнасць. Тым не менш пры звароце да іх BYSOL гатовыя падказаць вузканакіраваныя арганізацыі і развіваюць Instagram, каб распавядаць пра сябе.
Злоўжыванне дапамогай здараецца
Прасцей працаваць з асуджанымі - ёсць прысуд. Складаней — з рэпрэсаванымі: пасля сутак, штрафаў, звальненняў, эвакуацый. Іх гісторыі верыфікуюць. Былі выпадкі, калі людзі фальсіфікавалі медыцынскія дакументы. У калег Андрэя таксама ёсць механізмы верыфікацыі і на такі выпадак.
Арганізацыі кантактуюць паміж сабой і імкнуцца выключыць дубляванне дапамогі. Экс-палітвязень можа звярнуцца ў некалькі з іх, калі яны займаюцца рознымі тыпамі дапамогі. «Празрыстасць і давер — ключавыя. І яны трымаюцца на ўземапавазе памяці тых, хто просіць, і тых, хто дапамагае», — нагадвае Вольга Зазулінская.
Бывае, што людзі з адным і тым жа запытам прыходзяць у некалькі арганізацый, бо не ведаюць, куды могуць звярнуцца. «Але калі чалавек збірае на канкрэтную рэч або патрэбу ў нас, а потым сапраўды такі ж збор на дакладна такую ж патрэба ў такім жа аб’ёме з’яўляецца на іншай пляцоўцы, мы робім пазнаку, што з чалавекам, як мінімум, варта ў наступны раз абмеркаваць, што для нас гэта непрымальная гісторыя», — распавядае Андрэй.
BYSOL можа адмовіць у персанальным зборы, калі чалавек здаецца правакатарам. Але нават у такім выпадку ён можа атрымаць разавую дапамогу.
«Часам у сукамернікаў бываюць складаныя адносіны. Бывае, што людзі адзін на аднаго кажуць, што гэта „стукаў“, гэты не „стукаў“. Шчыра скажу, для нас самае галоўнае, што ў чалавека ёсць статус: ён быў прызнаны палітвязнем, альбо не быў прызнаны, але мае палітычны артыкул. Які ён чалавек, што ён рабіў, як ён узаемадзейнічаў са сваімі сукамернікамі, як ён выйшаў — гэта ўжо іншае пытанне. Але мы не маральная паліцыя, не нам даваць ацэнку гэтаму», — распавёў Андрэй Стрыжак.
«Сістэматычнай дапамогі няма». Як дапамагаюць палітвязням у Расіі
Ці ўнікальная сітуацыя ў Беларусі? Паводле падлікаў праекта ovd.info, у Расіі па палітычных артыкулах у зняволенні прама цяпер знаходзіцца 1604 чалавекі. Пераследуецца прама зараз — 3301 чалавек. Праваабаронцы вядуць іх справы і перад вызваленнем, і пасля.
Асобнай арганізацыі, фонду або кааліцыі для дапамогі экс-палітвязням у краіне і за яе межамі няма. З імі працуюць праваабарончыя НКА і арганізацыі, самаарганізаваныя ініцыятывы, групы падтрымкі палітвязняў. Попыт не вывучалі - яго разуменне фармуецца з запытаў палітвязняў і іх блізкіх.
«…сістэматычна дапамогай ніхто не займаецца. Па маіх назіраннях, розныя праваабарончыя арганізацыі і ініцыятывы перыядычна закрываюць пасільныя задачы», — паведаміла Hrodna.life удзельніца ініцыятывы, якая дапамагае расейскім палітвязням.
З чым дапамагаюць:
- гуманітарная дапамога: вылучаюць грошы ці адкрываюць зборы на «пад'ёмныя» або на аплату штрафаў, якія цягнуцца па справе, сустракаюцца просьбы дапамагчы аплаціць даўгі па камунальных паслугах або лекі;
- пазбегнуць адміністрацыйнага нагляду, каб палітвязень з’ехаў з краіны пасля калоніі;
- эвакуацыя;
- бясплатная псіхалагічная дапамога.
На кожны раён — свой праваабаронца. Як дапамагалі рэпрэсаваным у Польшчы 40 гадоў таму
Па-іншаму дапамога была арганізаваная ў Польшчы, распавёў Hrodna.life Збігнеў Глуза — галоўны рэдактар штоквартальнага часопіса «Karta» у «Fundacja Ośrodka KARTA», якая займаецца архіваваннем гісторыі і збіраннем гісторый відавочцаў падзей.
Ён параўноўвае сітуацыю ў Беларусі з падзеямі ваеннага становішча ў камуністычнай Польшчы, калі 13 снежня 1981 года 10 000 чалавек трапілі ў турму або былі інтэрнаваныя па палітычных матывах. Умовы былі значна мякчэйшыя, чым у Беларусі — напрыклад, зняволеныя скардзіліся на лішак ежы, які прыходзіў з дапамогай, а не на голад. Не было фізічнага гвалту з боку адміністрацыі. Таму ім і не патрэбная была такая дапамога пасля пазбаўлення волі, як беларускім палітвязням.
Збігнеў сам прайшоў праз паўгода арышту ў 1985-м годзе. За паўтара месяца да гэтага ён ажаніўся. Калі яго арыштавалі, жонка даведалася, што цяжарная. Тры месяцы Збігнеў пра гэта не ведаў — не было кантакту з жонкай і адвакатам. Сям'і дапамагла Варшаўская арганізацыя, якая аператыўна рэагавала на новыя звесткі аб зняволенні. Гэта быў Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom (Камітэт дапамогі пазбаўленым волі і іх сем’ям), арганізаваны пры касцёле Святога Марціна ў Варшаве. Як толькі фонд атрымліваў інфармацыю аб затрыманні, яго прадстаўнікі самі імкнуліся як мага хутчэй звязацца з сям’ёй і прапаноўвалі розныя віды дапамогі — ад юрыдычнай да харчовай.
«Камітэт быў арганізаваны каталіцкай царквой, але насамрэч кіраваўся дэмакратычнай апазіцыяй, людзьмі, якія падтрымліваюць антыўрадавы рух. Яны арганізаваліся ў царкве, куды не праніклі ні паліцыя, ні служба бяспекі. Вядома, быў інцыдэнт з нейкім збіццём, але ў цэлым яны не ўмешваліся штодня. У сценах касцёлаў у іншых гарадах адбывалася падобнае. Так што была такая структура, законная служба. Туды дастаўлялі прадукты харчавання з-за мяжы ў выглядзе ахвяраванняў, а потым раздавалі, напрыклад, сем’ям зняволеных альбо тым, хто не мог знайсці працу», — распавёў Збігнеў. Такую дапамогу ён атрымліваў, калі некалькі месяцаў пасля вызвалення не мог уладкавацца на працу як «вораг сістэмы».
Калі палітвязні выходзілі з турмы з нейкім недамаганнем, фізічным або псіхічным, камітэт арганізоўваў дапамогу ў пошуку лекара. Камітэт сам звяртаўся да пацярпелых і іх сем’яў. Варшава была падзеленая на раёны — розныя людзі ў Камітэце «адпрацоўвалі» свой раён.
Дапамога палітвязням: абавязак ці права?
«Я думаю, што калі ёсць барацьба за сацыяльную свабоду і ёсць людзі, якія рэпрэсаваныя за дзейнасць такога роду, то ўсе мы, хто прытрымліваецца падобных поглядаў, павінны дапамагаць ім. Інакш няма сэнсу ў такой барацьбе. < … > Калі б у мяне было пачуццё, што грамадства абыякава да майго турэмнага зняволення, гэта было б разбуральна», — тлумачыць Збігнеў.
З ім згодная і Вольга Зазулінская з АПК: «Бо гэта не пра міласэрнасць, а пра салідарнасць і справядлівасць. Людзі страцілі волю і здароўе не таму, што парушылі закон, а таму, што мелі мужнасць выказаць. І калі яны выходзяць, яны маюць права адчуваць, што не засталіся сам-насам».
Андрэй Стрыжак, кіраўнік фонду BYSOL, адказвае на пытанне па-іншаму. Ён адзначае, што абавязак ўзнікае, напрыклад, у дзяржаве, якое бярэ на сябе сацыяльную адказнасць, за якую яму плацяць падаткі. У выпадку Беларусі ні офіс Святланы Ціханоўскай, ні іншыя структуры яго з сябе не ўяўляюць. Тут гаворка ідзе пра гуманітарную дапамогу.
«Таму тут адразу трэба выкрасліць такое паняцце, як павінен. Тут ніхто ніякіх даўгоў адзін перад адным не нясе па той прычыне, што няма абавязацельстваў паміж чалавекам і паміж любой структурай, якая аказвае дапамогу», — тлумачыць Андрэй.
Гуманітарная дапамога — заўсёды пасільная і аказваецца па добрай волі. А казаць пра тое, што Офіс Святланы Ціханоўскай і іншыя структуры павінны пакрыць шкоду пацярпелым можна будзе пасля змены ўлады ў краіне.
Калі грамадства стоміцца?
У спісе палітвязняў і асуджаных па палітычных крымінальных справах праваабарончага цэнтра «Вясна» — 6983 чалавек. Былых палітвязняў - 2797. Але агульнай лічбы тых, хто цалкам адбыў тэрміны і выйшаў, няма. Што будзе далей?
Андрэй Стрыжак адзначае, што салідарнасць — гэта рэч, якая спрацоўвае на эмоцыі і якую складана прагназаваць. На яе ўплывае якая адбываецца рутынізацыя гвалту. Ён не бярэцца адказаць, як захаваць эмпатыя і не сысці з розуму ў патоку негатыву.
«Гэта праўда выклік. Праз гады людзі стамляюцца, а боль іншых становіцца менш заўважным <…>, — лічыць Вольга. — Мы стараемся нагадваць: вызваленне — гэта не канец, а пачатак новага складанага этапу. Людзі выходзяць з цяжкімі дыягназамі, без даходу, без апоры. І тут салідарнасць павінна быць не спантанай, а трывалай. І ў ёй ёсць месца кожнаму».
