Як у Гродне разабралі Аляксандра-Неўскую царкву, дзе хацелі пабудаваць новую і чым гэта скончылася

Больш за 80 гадоў таму на адной з цэнтральных плошчаў Гродна стаяла царква Аляксандра Неўскага. Храм пабудавалі ў 1870 годзе, але ўжо ў 1938 яго разабралі. Гарадскія ўлады паабяцалі праваслаўным вернікам збудаваць новы храм, але з-за пачатку Другой сусветнай вайны гэтага не адбылося.

Царква Аляксандра Неўскага стаяла на Дварцовай плошчы, сёння гэта плошча Тызенгаўза, недалёка ад Вечнага агню. Краязнаўца Віктар Саяпін у сваёй кнізе «Страчаныя храмы Гродна» пісаў, што храм будавалі за ахвяраванні жыхароў губерні. Ён быў пабудаваны ў гонар выратавання імператара Аляксандра II ад замаху, які адбыўся 4 красавіка 1866 года. Вясной 1870 года будаўніцтва царквы завяршылася і 4 красавіка біскуп Іосіф Ковенскі здзейсніў асвячэнне. У чэрвені таго ж года царкву ў Гродне наведаў сам імператар Аляксандр II.

Царква замінала «правільнаму руху па горадзе»

У першыя дзесяцігоддзі царква была аддадзеная вайскоўцам. У пачатку 20 стагоддзя ў храме быў адкрыты самастойны прыход, да якога далучылі праваслаўных, якія жывуць за рэчкай Гараднічанкай: жыхароў раёна Новы Свет і вёсак Чашчаўляны, Зарыца, Пярэселка, Капліца, Малышчына, Кульбакі, Дзевяткавічы, Грандзічы і Чэхаўшчызна.

Царква перажыла Першую сусветную вайну, але ў 1938 годзе пры польскай уладзе яе вырашылі разабраць, нягледзячы на ​​тое, што храм актыўна наведвалі мясцовыя жыхары і праваслаўныя салдаты Гродзенскага гарнізона. 4 лютага 1938 года гарадское самакіраванне прыняло пастанову аб разборцы царквы. У абгрунтаванні гаварылася, што храм перашкаджае правільнаму руху і што плошча, на якой пабудавана царква, неабходная гораду для парадаў і іншых урачыстых цырымоній побач з польскім помнікам Свабоды, які тады там стаяў.

Праваслаўныя Гродна і яго ваколіц разам з духавенствам падалі скаргу на мясцовыя ўлады і звярнуліся з просьбай захаваць храм, падпісанай 2023 гродзенцамі, да прэзідэнта Польшчы Ігнацы Масціцкага. Але ні прэзідэнт, ні ўрад не пачулі просьбаў праваслаўных.

10 мая гарнізонны святар Аляксандр Каліновіч, нягледзячы на ​​забарону духоўных уладаў, вынес з царквы Святыя дары, антымінс і прастол. Увечары ў царкве замкнуліся рабочыя і пачалі разбіраць яе знутры. 12 мая храм разбіралі ўжо і днём. Плошча была ачэплена салдатамі і паліцэйскімі.

---

Разборка царквы ў 1938 годзе. Фатаграфіі з архіва сям'і Рымарчук.

Прапанавалі новую царкву

Вернікам абяцалі пабудаваць новую царкву да дваццацігоддзя аднаўлення незалежнасці Польшчы. Цырымонія закладкі новай Васкрасенскай царквы адбылася ў дзень Канстытуцыі Польшчы — 3 мая 1938 г. Маштаб урачыстасці перасягнуў усе чаканні.

На выдзеленым гарадскімі ўладамі зямельным участку па вуліцы Сабескага (сёння Захарава), дзе адбылася закладка вуглавога каменя і дакумента аб заснаванні царквы, сабраўся шматтысячны натоўп гродзенцаў і жыхароў навакольных вёсак, а таксама прадстаўнікі ўлады і грамадскасці.

Цэнтральным момантам цырымоніі было абвяшчэнне галоўным праваслаўным капеланам Войска Польскага протапрэсвітарам Федаронька тэксту «Акту закладкі храма», які разам з рэліквіямі святога Георгія Цудатворцы замуравалі пад крыжам. Пасля прамовы епіскапа Савы камандуючы Акругі корпуса III у Гродне генерал Юзаф Альшына-Вільчынскі зачытаў тэлеграму Міністра ваенных спраў генерала Тадэвуша Каспшыцкага. Урачыстасці завяршыліся выкананнем гімна.

Не паспелі пабудаваць

Праект храма выбіралі ў закрытым конкурсе. Камісія пад старшынствам начальніка будаўнічага аддзела Беластоцкага ваяводскага ўпраўлення інжынера Серадынскага прызнала найлепшым праект архітэктара Румянцава. Гэта была сучасная інтэрпрэтацыя ўсходняй архітэктуры: храм у выглядзе зрэзанай піраміды з празрыстым, злёгку завостраным купалам, і з высокай званіцай над уваходам. Царква павінна была асвятляцца ў асноўным праз празрысты купал. Акрамя гэтага запраектаваныя былі тры вокны па ўсёй вышыні сцен: два бакавыя і адно за алтаром.

Галоўны алтар аддзяляла ад бакавых празрыстая сцяна. Планавалася таксама і цэнтральнае ацяпленне.

Праектна-каштарысную дакументацыю павінны былі скончыць да 1 лістапада 1938 года, але працы зацягнуліся. Адначасова прыступілі да распрацоўкі паліхраміі для царквы. За гэтую працу ўзяўся вядомы польскі мастак-вітражыст Здзіслаў Глогер. У царкве таксама хацелі ўсталяваць абліччы праваслаўных святых, жыццё якіх звязана з гісторыяй Польшчы. На ўсю вышыню акна збіраліся вырабіць вітраж Уваскрасення Ісуса Хрыста. Але 1 верасня 1939 года пачалася вайна, царква так і не з’явілася, а мясцовыя жыхары проста расцягнулі цэглу.

Месца закладкі было знішчана

Сёння дакладнае месца закладкі капсулы з часцінкамі мошчаў святога Грыгорыя Цудатворцы вызначыць ужо немагчыма. Яна магла знаходзіцца дзесьці каля будынка аўтавакзала. Гэта месца мы паспрабавалі лакалізаваць з краязнаўцам Аляксандрам Семянчуком.

«Фатаграфія з закладкі каменя для новай царквы, прадстаўленая сям’ёй Рымарчук, унікальная. На ёй бачны важны момант. Я адразу ўспомніў нашага краязнаўцу Віктара Саяпіна, ён пра гэта пісаў у 2012 годзе ў кнізе „Страчаныя храмы Гродна“. Праз некаторы час я і ў сябе ў архіве знайшоў фатаграфію гэтай падзеі, якой са мной падзяліўся гісторык Андрэй Чарнякевіч. Па гэтых здымках я пачаў арыентавацца і шукаць месца», — распавядае Аляксандр Семянчук.

Некалькі дзён Аляксандр даследаваў старыя карты і картаграмы, старыя і новыя фатаграфіі. Яму ўдалося знайсці прыблізнае месца закладкі каменя.

«На старым здымку добра бачныя купалы і шпілі асноўных храмаў Гродна, ад гэтага я і адштурхоўваўся. Вядома, трэба было зразумець, дзе размяшчаліся старыя драўляныя хаты, гарышчы і дахі, якія бачныя на фота. Для гэтага патрэбныя былі старыя картаграмы і карты: 1931, 1951, 1958 і фота 1967. Польскія казармы 26-й артылерыйскай брыгады ў 1938 годзе ўжо былі. Іх на здымку няма, значыць камень закладвалі лявей.

Так шмат прыватных дамоў у тым раёне, і так размешчаных, было толькі на сучаснай вул. Захарава. Гэта відаць і на старых картаграмах. Таму я зрабіў выснову, што камень для будучай царквы закладвалі прыкладна ў сучасным скверы Факультэта фізкультуры ГрДУ. Чамусьці мне здаецца, што калі будавалі ТФК і акультурвалі прылеглую тэрыторыю ў пачатку 1960-х, месца закладкі было знішчана. І зараз мы дакладнае месца не знойдзем".

Не выключана, што калі-небудзь падчас земляных работ на вуліцы Захарава гродзенцы знойдуць капсулу з рэліквіямі св. Грыгорыя і актам заснавання царквы 1938 года.

Матэрыял падрыхтаваны на гістарычных матэрыялах Віктара Саяпіна з кніг «Утраченные храмы Гродно» і «50 гродненских улиц». Выкарыстаны фотаархіў сям'і Рымарчук, сайта polona.pl і oldgrodno.by.