Як 90 гадоў таму ў Гродне адкрывалі помнік Элізе Ажэшцы

Помнік пісьменніцы Элізе Ажэшцы адкрылі ў гарадскім парку 20 кастрычніка 1929 гады. Сёння гэта самы стары помнік у горадзе. Дзякуючы гараджанам ён захаваўся і працягвае стаяць на адной з цэнтральных вуліц Гродна, хоць і не там, дзе быў першапачаткова.

Паставіць помнік Ажэшцы ў Гродне спрабавалі адразу пасля смерці пісьменніцы ў 1910 годзе, але тады царскія ўлады не далі на гэта дазвол. Да ідэі ўвекавечыць Ажэшку гараджане вярнуліся толькі пасля Першай сусветнай вайны. У пачатку 1920-х гадоў пачаўся збор грошай на помнік пісьменніцы, а ў 1923 годзе быў аб’яўлены конкурс. Перамог праект помніка скульптара Рамуальда Зэрыха. Але ўсталяваць помнік у Гродне ўдалося толькі ў 1929 годзе.

Фотаздымкі з адкрыцця помніка 20 кастрычніка 1929 гады. Архіў nac.gov.pl

Помнік урачыста адкрылі 20 кастрычніка 1929 года. Гэта была вялікае свята для Гродна. На адкрыццё прыйшлі тысячы гродзенцаў: палякі, яўрэі, беларусы і іншыя. Былі і спецыяльныя госці: ваявода Караль Кірст, маршалак польскага сената Юльян Шыманскі, гродзенскі стараста Зыгмунт Рабачкевіч, віленскі ваявода Зыгмунт Бячковіч, пісьменнікі Юльян Тувім, Антоні Фердынанд Асэндоўскі і Зофія Налкоўская.

Урачыстасці ў гонар адкрыцця помніка пачаліся ў 11:00 з імшы ў Фарным касцёле, а 13.30 яны перамясціліся да тэатра. Спецыяльна ў дзень адкрыцця помніка ў тэатры быў пастаўлены спектакль па матывах рамана пісьменніцы «Над Нёманам». Позна ўвечары ў Каралеўскім замку адбыўся банкет.

Бюст Ажэшкі быў выраблены ў Мачулянцы на Валыні з шэрага граніту. Помнік было вырашана ўсталяваць на Тэатральнай плошчы побач з гарадскім тэатрам, які тады насіў імя Элізы Ажэшкі. Вышыня бюста 1,1 м, пастамента — 2,85 м. З дэталёвай дакладнасцю перададзены рысы твару пісьменніцы ў сталыя гады яе жыцця: выразна акрэслены падбародак, лёгкая ўсмешка, маршчынкі каля вачэй. Высокая прычоска, пышна павязаная шаль надаюць вобразу пісьменніцы рамантычнае адценне.
Помнік Ажэшкі прастаяў каля тэатра 10 гадоў, пакуль у Гродна не ўвайшлі савецкія часткі. У 1939 году камуністы перайменавалі вуліцу Ажэшкі на Ленінскую і хацелі спачатку прыбраць помнік польскай пісьменніцы з гарадскога парка. Але на лёс бюста паўплывала цэнтральная маскоўская газета «Правда», якая крытыкавала змену назвы вуліцы Ажэшкі ў Гродне. Камуністы падкрэслівалі яе сацыяльныя погляды, паказваючы, што яна была папярэднікам камуністычных ідэй. Так помнік Ажэшкі застаўся стаяць каля тэатра да 1941 года. А пасля вайны вярнулася і назва вуліцы Ажэшкі.

Аўтар помніка Рамуальд Зэрых
Падчас адкрыцця помніка
Пасля ўскладання кветак да помніка Элізы Ажэшцы

Падчас нямецкай акупацыі помнік пісьменніцы новая ўлада загадала прыбраць. Па адной з версій, яго схавалі жыхары Гродна на каталіцкіх могілках, па іншай, яго выкінулі ў раку Гараднічанку.

Помнік пасля рэканструкцыі вярнулі ў 1949 годзе па рашэнні гарадскога Савета. Архітэктар Кліменка асабіста прасачыў, каб помнік адпавядаў разбуранаму арыгіналу. Аднак ён быў устаноўлены ў іншым месцы, на скрыжаванні вуліц Ажэшкі і Тэлеграфнай. На бакавых частках пастамента былі ўсталяваныя вазы для высадкі кветак, якія дэмантавалі ў пачатку 21 ст.

Помнік Элізе Ажэшцы на скрыжаванні вуліц Ажэшкі і Тэлеграфнай, 1950-я гг.
На мяжы 1960-х і 1970-х гадоў помнік Элізе Ажэшцы стаў месцам сустрэчы гродзенскіх хіпі. Тады яго называлі «каменнай матуляй».

Сёння помнік Ажэшцы разам з домам-музеем пісьменніцы — адна з самых папулярных турыстычных кропак Гродна.

Помнік Элізе Ажэшцы, кастрычнік 2019 г.
Матэрыял падрыхтаваны пры падтрымцы журналіста Анджэя Пачобута і гісторыка Андрэя Вашкевіча. Фота nac.gov.pl і з архіву Андрэя Вашкевіча.

Падзяліцца

Апошнія запісы

Статус — першы крок да захавання. Інструкцыя, як унесці аб’ект у спіс спадчыны

У мястэчку Радашковічы на 6 тыс. чалавек стаіць касцёл, дзе хрысцілі Янку Купалу. У Вілейцы…

22 лістапада 2024

«Пабачыць Гродна — і памерці». Як наш горад стаў міжваеннай «сталіцай самагубцаў»

У міжваенны час Гродна набыло незвычайную славу. Горад стаў месцам прыцягнення незвычайных турыстаў - тых,…

21 лістапада 2024

«Нармальны быў гастраном — цяпер там прадаюць шпалеры». Ці хапае крамаў у цэнтры Гродна?

Ці хапае ў цэнтры Гродна прадуктовых крам? Спрэчкі наконт гэтага выклікала адкрыццё на перакрыжаванні Савецкай…

21 лістапада 2024

Дзе арганізаваць святочную фотасесію? Гродзенскія студыі ўжо падрыхтавалі навагоднія лакацыі

Прыбраныя ялінкі, свечкі, навагоднія вянкі і гірлянды, аксаміт, светлы ці цёмны фон на выбар. Гродзенскія…

19 лістапада 2024

«Перад выбарамі - спрыяльны час для петыцый». Як прымусіць чыноўнікаў вырашаць праблемы і чаму новая пляцоўка «меркаванне.бел» для гэтага не пасуе

Улады стварылі новую платформу “меркаванне.бел”. Яе пазіцыянуюць як анлайн-пляцоўку, на якой кожны зможа ў вольнай…

15 лістапада 2024

«У Гродне жывуць тыя яшчэ „шалёныя імператрыцы“». Стваральніца брэнда Krikate расказала, як дабралася да парыжскага тыдня моды

Калекцыя адзення гродзенкі Кацярыны Карлацяну дэбютавала гэтай восенню на Парыжскім тыдні моды. А пачыналася ўсё…

14 лістапада 2024