Археалагічныя раскопкі: навошта капаць у цэнтры сучаснага горада і як гэта трэба рабіць?

Перыядычна ў Гродне ўспыхваюць «археалагічныя скандалы». Грамадскасць і частка спецыялістаў па гісторыі абураюцца тым, як іншыя спецыялісты праводзяць (або не) раскопкі ў пэўных месцах. Апошні гучны скандал адбыўся ў 2022 годзе пры будаўніцтве гандлёвага цэнтра на плошчы Савецкай. Але навошта ўвогуле праводзіць у горадзе нейкія раскопкі, перш чым нешта пабудаваць? У падкасце «Утульны горад» разбіраемся са спецыялісткай па археалогіі і суаўтаркай праекта «Крывіцкі край» Вікторыяй Тарасевіч.

У гэтым выпуску падкаста шукаем адказы на пытанні:

• Чаму ў Гродне ўвесь час адбываюцца нейкія «археалагічныя скандалы»?
• Навошта ўвогуле «капаць» гарады?
• Што такога шкоднага робяць «чорныя капальнікі»?
• Чым адрозніваюцца раскопкі ад археалагічнага нагляду?
• Дзе абавязкова праводзіць раскопкі, а дзе — не?
• Як зрабіць так, каб праклён скарбу не спрацаваў?
• Чаму ў Беларусі амаль не праводзяць раскопкі месцаў масавага пахавання часоў Другой сусветнай вайны?

Слухайце размову цалкам у аўдыёверсіі або чытайце ў вялікім скароце асноўныя тэзісы ніжэй.

Навошта патрэбныя раскопкі?

Археалагічныя раскопкі ў гарадах могуць распавесці навукоўцам шмат пра людзей, якія жылі на гэтым месцы да нас. Па аскепках посуду, костках, упрыгожаннях і рэштках будынкаў археалогія робіць высновы пра тое, якая ў гарадах была планіроўка, чым займаліся гараджане і гараджанкі ў свой вольны час, як працавалі, чым харчаваліся і якія праявы тэхнічнага прагрэсу існавалі ў пэўны перыяд.

Аднак раскопкі - гэта незваротны працэс. Таму перад іх пачаткам археолагам варта добра падумаць. Раскопкі закранаюць культурны слой. Ім у археалогіі называюць пласт зямлі, дзе захоўваюцца сляды дзейнасці людзей. Археалогія развіваецца і ў будучыні з’явяцца тэхнічныя сродкі, з дапамогай якіх можна будзе даследаваць пэўны гістарычны помнік больш дакладна. Менавіта таму археолагі і археалагіні не імкнуцца раскапаць усё ўшчэнт, а пакідаюць некаторыя рэчы нашчадкам.

Чытайце таксама: Не дорага, але вельмі прэстыжна. Чаму Гродна патрэбна ўласная археалагічная экспедыцыя

Археалагічныя раскопкі і археалагічны нагляд

Археолагі не ўвесь свой працоўны час праводзяць менавіта на раскопках. Увогуле, першы чым выправіцца на раскопкі, ім трэба дакладна сфармуляваць навуковую праблему, якую яны хочуць вырашыць. Потым — вывучыць усю літаратуру і ўсе магчымыя пісьмовыя крыніцы, якія датычацца гэтай праблемы. Толькі калі спецыяліст разумее, што без раскопак праблему не вырашыць, варта выпраўляцца капаць.

Аднак здараюцца і такія сітуацыі, калі аніякай праблемы не сфармулявалі, а капаць ужо пачалі. Напрыклад, на месцы будоўлі раптам знайшлі помнік старажытнай архітэктуры, або нейкае пахаванне, або сапраўдны залаты скарб. У такой сітуацыі кіраўніцтву будоўлі трэба прыпыніць працы і звярнуцца да археолагаў.

У сітуацыі, калі культурны слой ужо пашкоджаны экскаватарамі і немагчыма правесці раскопкі па ўсіх правілах — метадычна здымаючы зямлю слой за слоем з фіксаваннем усіх дзеянняў - археолагі праводзяць археалагічны нагляд. У гэтым выпадку яны мусяць зафіксаваць прынамсі тое, што яшчэ не парушылі на будоўлі, знайсці артэфакты ў выкапанай зямлі, усё сфатаграфаваць і апісаць.

Аднак, калі будоўлю пачынаюць на месцы археалагічнага помніка, раскопкі трэба правесці папярэдне па ўсіх правілах: наглядам на абыдзешся.

Беларуская рэальнасць: новая будоўля цэніцца больш за гістарычную каштоўнасць

Апошні «археалагічны скандал» у Гродне адбыўся менавіта праз тое, што гарадскі цэнтр амаль цалкам знаходзіцца пад аховай дзяржавы як гісторыка-кульутрная каштоўнасць. Аднак будоўля гандлёвага цэнтра пачалася без папярэдніх раскопак. Толькі праз абурэнне грамадскасці і СМІ такія-сякія раскопкі ўсё ж правялі.

Як кажа Вікторыя Тарасевіч, гэта тыповая праблема для беларускіх гарадоў. Будоўля цэніцца нашмат больш за нейкую гістарычную каштоўнасць. Таму перавагу часта аддаюць менавіта першай на шкоду другой.