Чыгунка — гэта чамусьці заўсёды пра дзяцінства. Грук колаў, пах мазуту, мара пакатацца ў кабіне машыніста, а яшчэ імчаць на цягніку ў нейкія далёкія краіны і каб за акном абавязкова было мора. Ці хаця б рака або вялікае возера, каб прыліпнуць да акенца і глядзець на ваду. Усё рэальна: у Лідскім раёне ёсць маленькая, але вельмі ганарлівая чыгунка, якая абслугоўвае торфабрыкетны завод «Дзітва». Вузкія, шырынёй 750 міліметраў, шляхі праходзяць міма лясоў, закінутых хутароў, сельскіх дарог, чорных тарфяных палёў і «амаль-як-мора» азёр. З нядаўняга часу тут сталі праводзіць экскурсіі для ўсіх жадаючых. Welcome.
Ініцыятарам і ідэйным натхняльнікам такіх ваяжоў стаў мінчанін Арцём Слізкі. Усё пачыналася ў дзяцінстве: аднойчы, адпачываючы ў вёсцы ў бабулі, заўважыў каля дома незвычайныя маленькія рэйкі. Апынулася — вузкакалейка. Дапытлівы хлопчык стаў шукаць падобныя жалезныя дарогі па ўсёй Беларусі, чытаць спецыяльную літаратуру, маляваць схемы маршрутаў, якія захаваліся.
Спачатку падарожнічаў па іх сам, а потым вырашыў расказаць і іншым пра незвычайныя чыгункі нашай краіны. Аформіў ІП, стварыў сайт па гісторыі вузкакалеек і стаў арганізоўваць экскурсіі. Праўда, кажа, развіццё такога віду турызму ідзе павольна.
Вузкакалейкі ў Беларусі сталі будаваць у сярэдзіне пазамінулага стагоддзя паралельна са звычайнай чыгункай. Пуці шырынёй у 750 міліметраў з’яўляліся там, дзе цягнуць паўнавартасную галіну было эканамічна нявыгадна.
Такая мініяцюрная дарога злучала невялікія населеныя пункты і актыўна выкарыстоўвалася на лесанарыхтоўках і прамысловых прадпрыемствах. Напрыклад, вузкакалейка была паміж Браславам і Друяй.
З часам неабходнасць выкарыстоўваць вузкакалейку ў пасажырскіх і грузавых перавозках адпала. Амаль усе шляхі ў 40−50-х гадах мінулага стагоддзя былі разабраны. Другое жыццё вузкакалейка атрымала ўжо ў 60-х гадах, калі паўсюдна сталі будаваць торфабрыкетныя заводы. Зараз у Беларусі маленькіх чыгунак каля 30, працягласць кожнай — ад пяці да трыццаці пяці кіламетраў, усе выкарыстоўваюцца ў тарфяной прамысловасці.
У Лідскім раёне — адна з самых буйных вузкакалеек, даўжынёй амаль 30 кіламетраў. Ёсць тут і вузел, які злучае вузкакалейку са звычайнай чыгункай, — там перагружаецца торф у звычайныя грузавыя вагоны.
Адкрытае акцыянернае таварыства «Торфабрыкетны завод Дзітва» — адно з самых буйных прадпрыемстваў на тэрыторыі Беларусі па здабычы торфу і вытворчасці паліўных брыкетаў, драўнянага вугалю, угнаенняў «біягумус». Тут працуе каля 240 чалавек. У сезон прадпрыемства здабывае больш за 100 тысяч тон торфу.
«Няўжо гэта камусьці цікава?»
Калі Арцём першы раз патэлефанаваў на лідскае прадпрыемства і папрасіў дазволіць яму прывезці на вузкакалейку турыстаў, на торфабрыкетным заводзе вельмі здзівіліся: маўляў, «Няўжо гэта камусьці цікава?», але ўсё ж выдзелілі для турыстычных мэтаў цеплавоз і вагон. Хоць не, не так: тут хочацца ўсё называць у памяншальнай форме — вагончык і цеплавозік. І стаяць на перончыку ў чаканні складзіка.
Нягледзячы на тое, што вузкакалейка выглядае цацачнай, — гэта паўнавартасная чыгунка, сапраўдны крыніца падвышанай небяспекі. Перад экскурсіяй з намі праводзяць інструктаж па тэхніцы бяспекі: з вокнаў не высоўвацца, на балконе цеплавоза падчас руху не стаяць, да рухомага саставу блізка не падыходзіць і ўважліва глядзець па баках.
Усе, паехалі.
Па словах Арцёма, не на ўсіх прадпрыемствах ёсць пасажырскія вагоны, якія можна выкарыстоўваць для экскурсій. У «Дзітва» ж такі склад маецца: у буднія дні, дарэчы, «экскурсійны» цягнік возіць рабочых завода.
Мяккая чорная зямля і амаль мора
Склад робіць па шляху тры прыпынкі. Спачатку можна паглядзець, як на палях здабываецца торф, пахадзіць па незвычайна мяккай чорнай зямлі. Раней тут былі балоты, якія дзеля здабычы асушылі.
— Шмат хто кажа, што здабыча торфу экалагічна шкодная. У мяне таксама ёсць пытанні да гэтага віду прамысловасці, аднак пакуль так атрымліваецца, што торф ўсё ж такі здабываюць і вузкакалейкі ёсць толькі на торфабрыкетных заводах Беларусі. Каб паказаць гэты транспарт усім жадаючым, трэба ехаць менавіта на гэтыя прадпрыемствы — іншых падобных дарог у Беларусі не захавалася, на жаль. Хаця цікавасць да іх ёсць. Напрыклад, польскія турысты проста «павернутыя» на чыгунках. Там у іх усё па-іншаму: калі дзе-небудзь засталася вузкакалейка, то ўся акруга стараецца зрабіць з яе турыстычны аб’ект. У нас, на жаль, зусім не так, — распавядае Арцём, пакуль наш склад едзе на наступны прыпынак.
— Вось табе і мора, — кажа адзін з турыстаў.
З акна вагона можна ўбачыць некалькі лебядзіных сем’яў, якія зусім не баяцца надыходзячага цягніка, бакланаў, якія пакуль усё-ткі асцерагаюцца цеплавоза, арлоў і ястрабаў, якія сядзяць на шляхах. Уся гэтая жыўнасць нязменна выклікае захапленне ў турыстаў.
Цягнік спыняецца каля пантоннага моста. Пакуль склад манеўруе, можна прагуляцца, сфатаграфавацца на фоне шляхоў, якія сыходзяць удалячынь, сустрэць паляўнічых або працаўнікоў завода, агледзець спецыяльную торфаздабыўную тэхніку і распытаць аб тэхналагічным працэсе здабычы паліва, а яшчэ пагуляць каля затопленых палёў у надзеі ўбачыць якую-небудзь незвычайную птушачку.
— Балота як балота, — з усмешкай гледзячы на захопленых турыстаў паціскае плячыма машыніст Андрэй. Ён ужо больш за 15 гадоў водзіць тут склад і да пейзажу прывык — не ўражвае. Толькі з напарнікам Валерам успамінаюць, як знайшлі каля шляхоў маленькае лісянятка — сфатаграфаваліся і аднеслі ў лес.
— А вось і мясцовая славутасць, — паказвае Валера ў бок старога дома, каля якога ў гэты час ідзе бабуля. — Яна ўжо старэнькая і жыве адна, але сама спраўляецца з вялікай гаспадаркай: і косіць, і агарод садзіць, і скацінку трымае. Машыніст махае рукой — бабуля спыняецца і махае ў адказ.
А на зваротным шляху нас нават пускаюць у кабіну машыніста. Дзіцячыя мары павінны спраўджвацца!
… «Вузкакалейная» экскурсія працягваецца крыху больш за паўтары гадзіны. Мы вяртаемся на тэрыторыю завода, дзе можна агледзець тэхніку ў цэхах, прагуляцца па пероне і станцыі, сфатаграфавацца на фоне прамысловых пейзажаў. Гаворым з Арцёмам пра тое,
што турызм такога кшталту ў Беларусі мае вялікі патэнцыял, і заўважаем, што нядрэнна было б прапаноўваць гарачыя абеды пасля ваяжу. На прадпрыемстве абяцаюць падумаць. А мы зараз хочам вярнуцца сюды ўзімку: вузкакалейка, цеплавозік і вагончык — тыя ж, а пейзажы, кажуць, не менш уражваючыя.
Каб з’ездзіць на экскурсію па вузкакалейцы, трэба напісаць на электронную пошту 750 mm.by@gmail.com або запоўніць заяўку на сайце 750 mm.by. Экскурсію праводзяць пасля таго, як набіраецца група. Кошт — 35 рублёў (сюды ўваходзіць праезд з Мінска і назад і экскурсія па чыгунцы).
