88-гадовая гродзенка Лідзія Івашчанка ўспамінае вераснёўскія падзеі 1939 года, калі савецкія салдаты без суда і следства расстралялі яе братоў недалёка ад дома. Разам з трагічнай гісторыяй 80-гадовай даўніны, жанчына ўспамінае і жыццё ў Гродне 1930−40-х гадоў.
Лідзія Кірылаўна Івашчанка нарадзілася ў 1931 годзе ў Гродне. Праваслаўная. Усё жыццё жыве ў родным горадзе.
«Мае бацькі пазнаёміліся ў вёсцы Крынкі, адкуль была родам мама. Бацька падчас Першай сусветнай апынуўся ў нямецкім палоне і збег. Апынуўся менавіта ў матчынай вёсцы. Сам ён украінец, а жыў у Расіі. А мама мая беларуска, і я сябе лічу такой.
У 1919 годзе бацькі пераехалі ў Гродна. Я нарадзілася ў 1931 годзе. Жылі мы недалёка ад Падольнай вуліцы, гэта там дзе арка пад чыгуначным мостам. І там раней была маленькая вулачка Флісацка, пры саветах яе называлі Плытагонаў. Сёння гэтага завулка ўжо няма.
Мой бацька быў добрым цесляром і сталяром. Ён будаваў у Гродне ў 1930-х гадах Дом афіцэраў, банк на сённяшняй вуліцы Карбышава і многае іншае. Узімку бацька, бывала, сядзеў без працы, бо ніхто тады так не будаваў, як цяпер. А мама не працавала ўвогуле, толькі часам у сезон магла хадзіць на падпрацоўкі на яўрэйскія агароды».
Сваёй кватэры ў сям'і Івашчанкаў у 1930-х гадах не было. Даводзілася здымаць жыллё ў прыватным доме. Побач з імі жылі суседзі розных нацыянальнасцяў.
«Былі палякі, яўрэі і праваслаўныя. Беларусамі нас ніхто тады не называў. Мой старэйшы брат Вікенцій скончыў 7 класаў школы і паступіў у рамеснае вучылішча. Да гэтага ён марыў пра лётную ўстанову ў Вільні. Але з-за таго, што ён быў праваслаўным, яго не ўзялі. Бралі католікаў і яму прапаноўвалі перайсці ў іншую веру, але бацька сказаў, што якім нарадзіўся, такім і павінен быць. Можа і дарма, што не перайшоў да католікаў, тады, магчыма, застаўся б жывы.
У нас сям’я здаўна была праваслаўная і маліцца мы хадзілі ў сабор на Ажэшкі. Я там нават у хоры спявала з сяброўкамі. Памятаю, падчас акупацыі немцам так спадабаліся нашыя спевы, што яны два разы прасілі выступіць. Тады з намі ў хоры спяваў і Коля Вагнер [пасля вайны вядомы артыст гродзенскага тэатра — рэд.]».
Лідзія Кірылаўна распавядае, што яе сям’я за палякамі была небагатай, але жыла нармальна. Бацькі імкнуліся забяспечыць сваіх дзяцей усім.
«Нас было трое ў бацькоў: я і два старэйшыя браты. Мы былі добра апранутыя і заўсёды сытыя. Усе вучыліся. Неяк у сярэдзіне 1930-х гадоў я захварэла шкарлятынай, трэба было тэрмінова класціся ў бальніцу. А бацька мой неяк будаваў дачу ў Румлёва аднаму палкоўніку — галоўрачу вайсковага шпіталя. Шпіталь быў там, дзе Новы замак. І палкоўнік сказаў бацьку, што не пакладзе мяне ў цёмную бальніцу і прапанаваў месца ў шпіталі.
Я там праляжала 45 дзён. Была адна ў пакоі, а побач койка для салдата. Ён сачыў, каб я нікуды не бегала, бо хвароба была заразная. Але я салдата падманвала — казала, што яго кліча паручнік, і бегала па палатах. Там ляжалі афіцэры і салдаты. Яны любілі, калі я да іх заходзіла і песні спявала, нават казкі распавядала. А так да мяне ніхто не прыходзіў, бо нельга было. Толькі пад вокны часам бацькі і браты падыходзілі».
Незадоўга да пачатку Другой сусветнай вайны Лідзія з бацькам апынулася ў цэнтры Гродна, дзе стала сведкам пагрому. Але з-за чаго ён адбыўся, жанчына дагэтуль не ведае.
«Мы часта хадзілі ў цэнтр горада. Там было шмат крамаў. Гандлявалі ў асноўным яўрэі. Адзін раз мы з бацькам былі на плошчы і тады быў нейкі мітынг, а пасля пачаўся пагром. У будынку насупраць Фарнага касцёла быў вялікі балкон, на ім часта выступалі ўсякія камуністы і сацыялісты. Нешта яны сказалі і пасля мітынгу людзі пачалі чамусьці граміць яўрэйскія крамы і намёты на плошчы. Казалі, што набліжаліся нейкія выбары, і людзям нешта не спадабалася. Мы з бацькам ледзь прыбеглі дадому.
Але гэта не быў пагром на яўрэяў, нешта адбылося іншае. Бацькі распавядалі, што толькі ў 1935 годзе быў сур’ёзны пагром на іх. Тады нейкага марака ў рэстаране забілі і вырашылі, што гэта яўрэі зрабілі. Вось тады мэтанакіравана ў Гродне білі яўрэяў і іх крамы.
Былі і кур’ёзныя моманты з яўрэямі. Памятаю, што хадзілі палохаць іх з 31 кастрычніка на 1 лістапада, на Дзень усіх святых. Яны баяліся і закрывалі свае вокны аканіцамі. Брат у гэтую ноч выразаў у гарбузе вочы і нос, устаўляў свечку і хадзіў палохаць людзей. Так весялілася наша моладзь. Бацька лаяўся на брата і казаў, што так не трэба рабіць".
Яшчэ пры паляках Лідзія пайшла вучыцца ў Бернардынскую школу, якая была побач з касцёлам. Да пачатку Другой сусветнай яна правучылася там два класы. Памятае, як пачалася вайна.
«Мне падабалася вучыцца ў школе. 1 верасня 1939 года я павінна была ісці ў трэці клас, але з-за ваеннага становішча на вучобу ніхто не пайшоў. З прыходам саветаў мяне пакінулі ў другім класе, казалі, што польская навука горшая за расійскую.
У наша дзяцінства не было ніякіх тэлевізараў, людзі на лавачках сядзелі і распавядалі адзін аднаму пра навіны. А дзеці заўсёды любілі падслухоўваць размовы дарослых. Часам можна было паслухаць радыё ў суседа. У адзін момант пайшлі чуткі, што немцы могуць напасці на Польшчу, а потым наогул пачалася вайна. Першая нямецкая бомба на Гродна ўпала 1 верасня 1939 года на плошчы Баторыя [суч. Савецкая]. У школу мы не пайшлі, прыбег брат і сказаў, што ў цэнтры чалавека забіла снарадам. Яшчэ некалькі чалавек было паранена. Брат бедны, нават і не ведаў, што праз некалькі дзён і яго не будзе. Немцы больш не бамбілі горад, праляталі толькі 2−3 самалёты. У Гродне пасля налёту пачалася агульная мабiлiзацыя.
Праз некаторы час у горадзе стаяла грабавая цішыня і безуладдзе. Крамы зачыняліся, людзі хаваліся. У Гродна нечакана ўвайшлі саветы, але каб хтосьці іх сустракаў, я не бачыла. А прыйшлі бедныя і абарваныя салдаты, не перадаць словамі. Яны ж былі нават не ў ботах, а ў абмотках і бедных чаравіках. Пасля польскай арміі яны здаваліся галечай».
Савецкія салдаты недалёка ад дома сям'і расстралялі братоў Лідзіі. Гэта адбылося 22 верасня, пасля абароны горада. Ці ўдзельнічалі яе браты ў абароне, яна не ведае.
«Браты былі ўвесь час дома, калі стральба сціхла яны выйшлі паглядзець, што адбываецца ў горадзе. У гэты час савецкія салдаты якраз недалёка ад нашай вуліцы вялі на расстрэл суседскага яўрэя, нехта сказаў, што ён страляў па рускіх. І калі мае браты выйшлі з завулка, гэты яўрэй сказаў: «Товарищ, это они стреляли!»
Чаму браты ішлі ўдваіх, я не ведаю. Яны ніколі разам не хадзілі, аднаму было 18, а другому 16. У іх нават розныя сябры і розныя інтарэсы былі.
У выніку братоў схапілі і павялі на расстрэл, а яўрэя адпусцілі. У гэты момант знаёмая жанчына пабегла да нас дадому і крычыць: «Бяжыце хутчэй, вашых сыноў расстрэльваюць». Не паспеў бацька, братоў расстралялі амаль пад аркай чыгуначнага моста.
Бацька пачаў крычаць на салдат: «Что вы сделали? Я же русский человек, я вас ждал!» А яны яму ў адказ: «Ну прости отец, мы не виноваты. Тот еврей сказал, что твои сыновья стреляли из пулемета по советским солдатам». Бацька ім пачаў гаварыць, што ён сам з кулямёта не ўмее страляць, а адкуль дзеці яго маглі гэтаму навучыцца.Людзі, якія бачылі расстрэл, распавядалі потым бацьку, што яго старэйшы сын Вітэк крыкнуў перад смерцю «Ратунку» і яму спачатку стрэлілі ў ногі, а потым падышоў салдат і стрэльнуў у галаву. Малодшы Уладзімір яшчэ трохі жыў, яго на самаробных насілках занеслі ў бальніцу, але не ўратавалі. Спачатку старэйшага брата пахавалі на могілках, а на наступны дзень і малодшага Уладзіміра.
Калі ўвайшлі саветы ў Гродна, то некаторыя студэнты далі ім адпор. Я не ведаю, ці ўдзельнічалі браты ў абароне горада ці не, цяпер гэта нікому не даведацца. Мама потым увесь час бацьку казала: ты чакаў гэтых рускіх, а яны вось што табе зрабілі. Бацька проста ведаў яшчэ царскую Расію, за якую ваяваў у Першай сусветнай, але савецкая Расія была ўжо другой краінай.
Калі бацька паміраў, ён мне распавёў гісторыю, што сябар брата па прозвішчы Рогаш неяк напісаў ліст з Англіі на наш адрас. Бацьку выклікалі ў КДБ, але ліст не аддалі. Адзінае, што сказаў супрацоўнік, гэта тое, што Рогаш пытаўся: ці паставілі мы помнік яго сябру. Так, мы паставілі ўсім. А гэтага Рогаша вывезлі ў Сібір з сям’ёй, ён адтуль уступіў у польскую армію, а пасля трапіў у Англію".
Ніжэй на фота — хлопцы з рамеснага вучылішча. Здымкі з архіву старэйшага брата Лідзіі Кірылаўны.
Пры першых саветах сям’я Івашчанкаў чакала, што іх вывязуць у Сібір з-за расстраляных братоў. Сядзелі на сабраных рэчах і сухарах. Лідзія Кірылаўна кажа, што маглі вывезці ў любы момант, так рабілі са многімі.
«Саветы як прыйшлі, яны вывезлі ў Сібір сем'і многіх польскіх афіцэраў. Маглі і нас вывезці. Атрымліваецца, мы былі ворагамі савецкага народа. Але па нас не прыйшлі. Вось сям’ю майго сябра Кшыштафа забралі. З гэтым хлопцам мы шпацыравалі за руку і танцавалі, увогуле добра сябравалі. І ў адзін дзень я прыходжу ў школу, а яго няма. На другі і трэці ён таксама не з’яўляўся. Я кажу бацьку, што трэба схадзіць і даведацца, куды прапаў Кшыштаф. Можа ён захварэў ці што.
Мы пайшлі на яго вуліцу, сучасная Свярдлова. Грукаем у дзверы, а нам адкрывае вайсковец. Тата адразу папрасіў прабачэння і сказаў, што, напэўна памыліўся адрасам. А гэты салдат адказаў, што мы не памыліліся і прапанаваў зайсці ў кватэру. Пачаставаў нас гарбатай і пра нешта размаўляў з бацькам. Ужо пасля мне стала ясна, што Кшыштафа і яго бацькоў вывезлі ў Сібір. У яго бацька быў адвакатам. Немец жа калі прыйшоў, ён не крануў сем'і савецкіх афіцэраў. Як жылі яны, так і жылі. Хто мог, той і працаваў.
За саветамі жыццё ў Гродне стала іншым. Чэргі ў крамах, а там толкам нічога і не было. Прыходзіць мама неяк у краму на Падольную і становіцца перад яўрэйкай у чаргу, праз некаторы час перад ёй яшчэ 10 чалавек становіцца. А калі зробіш ім заўвагу, то яны адразу абурацца пачынаюць. Саветы далі яўрэям поўную волю, яны былі ўсюды. Ва ўсіх установах толькі яны і сядзелі, нашым людзям не было ніякага ходу. Майго хроснага бацькі брат неяк не вытрымаў і п’яны залез на краму і стаў крычаць: „Бі жыдоў, ратуй Расію“. Дык яўрэі выклікалі міліцыю і яго забралі. Асудзілі на 3 гады».
Калі ў чэрвені 1941 года ў Гродна ўвайшлі немцы, да сям'і Івашчанкаў дадому прыбегла яўрэйка — жонка таго мужчыны, з-за якога расстралялі братоў Лідзіі. Яна прасіла не выдаваць іх немцам.
«Вайна з немцамі пачалася нечакана 22 чэрвеня, з суботы на нядзелю. Цёплая раніца, мама прачнулася і падумала, што гром удалечыні, але неяк па небе не было да гэтага падобна. Бацька сказаў, што гэта не гром, а вайна пачынаецца — стралялі з гармат. Толькі ён гэта прамовіў, як наляцела на горад 45 нямецкіх самалётаў. Мы ляжалі ў маліне і лічылі. Немцы спрабавалі бомбы скідаць на мост, але ніводная з іх не патрапіла. Пасля налёту гарэў Занёманскі фарштат і вуліца Падольная.
У панядзелак раніцай мы ўжо ўбачылі першых немцаў. Усе загарэлыя і з закасанымі рукавамі. Дзяцей цукеркамі частавалі, на матацыклах каталі. Тым часам да маёй мамы прыбегла яўрэйка, жонка таго мужчыны, які выдаў саветам маіх братоў: „Пані, вы, напэўна, скажаце немцам, што мы вашых сыноў выдалі, калі так — нас тады паб’юць і расстраляюць“. А мама ёй у адказ: „Адчапіцеся ад мяне, вас Бог паб’е“. Гэтая сям’я знікла пры немцах, спачатку іх забралі ў гета, а потым не ведаю куды павезлі.
У горадзе ніхто не супраціўляўся немцам, усе савецкія салдаты беглі або здаваліся ў палон. З палоннымі салдатамі немцы абыходзіліся вельмі дрэнна, не давалі ім есці. Шмат палонных гінула і хаваць іх везлі на Нямецкія могілкі каля Падольнай. Везлі целы як дровы. І хавалі ў траншэях. Хто быў здаравей, той капаў магілы, а нашы жанчыны з вуліцы насілі ім есці. Можа дзе і жывых закопвалі, хто быў вельмі слабы. Казалі, што целы везлі з Фолюша, там быў лагер для ваеннапалонных. А дзе сёння на Маставой „Прыорбанк“, там быў шпіталь для палонных. Туды ўжо я хадзіла і кідала палонным хлеб і папяросы».
За немцамі да гродзенскіх яўрэяў адразу былі выкарыстаныя абмежаванні. Яшчэ да стварэння гета ім пад страхам смерці загадалі насіць асаблівыя адметныя знакі - белыя нарукаўныя павязкі з сіняй «зоркай Давіда», якія затым у гета былі заменены на шасціканечныя жоўтыя зоркі, нашытыя спераду і ззаду вопраткі.
«У Гродне былі два гета, мы жылі паблізу аднаго. Нават з раёнаў туды звозілі яўрэяў. Хто пешшу, хто на павозках туды ехаў. Відовішча жудаснае. А ў яўрэйскія кватэры засяляліся тыя людзі, чые дамы выкарыстоўвалі пад гета. Памятаю, як па горадзе часта ганялі яўрэяў на працы. Натоўпамі і яны нікуды не ўцякалі. З імі ішоў адзін наглядчык з яўрэйскай паліцыі і немец. Не ведаю, чаму яны не ўцякалі, можа баяліся за сям’ю. Але потым усё роўна іх усіх знішчылі.
Мой бацька пры немцах працаваў у маёнтку Станіславова і туды першы час прыганялі яўрэяў працаваць. І адзін яўрэй распавядаў бацьку, што немцы ў вызначаны дзень казалі паліцыі збіраць золата на здачу, у выпадку выканання ў гета будзе ціха. Яўрэі збіралі пярсцёнкі, завушніцы і ланцужкі. Людзі неслі, хто што меў, і верылі немцам. Пасля пэўнага падатку было ціха, але праз нейкі час немцы зноў патрабавалі золата. Так яны выманьвалі каштоўнасці ў яўрэяў перад знішчэннем.
Адно гета было каля нас, недалёка ад сучаснага Скідзельскага рынку. І зімой немцы на лыжах яго аб’язджалі - правяралі. І ў адным месцы вясковыя людзі прыйшлі на абмен з яўрэямі, прынеслі ім сала і яшчэ чагосьці там. Немцы ўбачылі вясковых і расстралялі на месцы. Падтрымліваць сувязь з гета было забаронена. Мы баяліся туды падыходзіць.
Жанчына згадвае, што падчас акупацыі ў Гродне было шмат добрых нямецкіх салдат, з адным з іх яе сям’я пасябравала.
«Яшчэ ў першы год акупацыі мы неяк з бацькам ішлі ў царкву, а каля дарогі ляжаў чалавек п’яны. Немец паказваў на яго, а бацька загаварыў з салдатам на нямецкай і сказаў, што чалавек проста п’яны, не варта яго чапаць. Салдат тады прычапіўся да нас і спытаў, куды мы ідзем. Бацька сказаў, што на службу ў царкву, так ён з намі і пайшоў. Тады быў Вялікдзень, мы выйшлі з храма і запрасілі гэтага немца да нас дадому на абед.
Пасля гэтага выпадку салдат стаў да нас хадзіць, то сахарын прынясе, то што-небудзь яшчэ. Распавядаў, што ў яго ў Германіі жонка засталася, трое дзяцей і ўласны маёнтак. Казаў, што вайна яму зусім не патрэбна, але усіх забіралі. Адзін раз ён прыйшоў да нас і сказаў, што яго частку адпраўляюць на Сталінград. На развітанне прынёс бацьку шэры шалік і пальчаткі. Напэўна, недзе на фронце ён і загінуў".
За немцамі Лідзія вучылася некалькі месяцаў у беларускім таварыстве, якое стварыла акупацыйная нямецкая ўлада. Усе польскія і савецкія школы ў той час былі зачыненыя.
«Будынак гэтай арганізацыі быў на сучаснай вуліцы Урыцкага. Казалі, што там месца, дзе можна было вучыцца. Я з трыма сяброўкамі вырашыла схадзіць туды. Памятаю, там вісеў на ўваходзе нямецкі сцяг і беларускі - бел-чырвона-белы. З намі пагаварылі і запісалі на заняткі.Вывучалі мы там беларускую мову, матэматыку, гісторыю Германіі, Беларусі і Літоўскага княства. Пра гэтую гісторыю мы нават паняцця не мелі. За саветаў вучылі гісторыю Расіі, за палякаў - Польшчы, а за немцаў - гісторыю княства літоўскага. Некалькі месяцаў туды хадзілі. А пасля школу зачынілі. Ужо як прыйшлі другія саветы, дзякуючы ведам атрыманых у гэтай школе, нас адразу запісалі ў шосты клас. Можна сказаць, пераскочылі два класы".
Адзінае, чаго баялася сям’я Івашчанкаў пры нямецкай акупацыі, дык гэта таго, што нехта з вуліцы Падольной мог забіць нямецкага салдата каля моста. Калі б гэта адбылося, немцы арыштавалі б усіх і выбарачна маглі расстраляць людзей.
«Салдаты нас не чапалі і мы іх не чапалі, жылі сабе спакойна. За месяц да вызвалення немцы пачалі рыхтавацца да адступлення. Некалькі тыдняў прывязвалі тол на кожную жалезную апору моста і праводзілі правады.
Перад самым адыходам немцы сабралі ўсю нашу вуліцу і сказалі, каб мы сыходзілі, бо пачнецца бой на Нёмане. Казалі, што проста так Гродна не аддадуць. Так і адбылося. Мост чыгуначны ўзарвалі і ён цалкам зваліўся ў Нёман. Вялікі пешаходны мост таксама ўзарвалі, але ён разбурыўся толькі пасярэдзіне.
10 дзён бой ішоў на Нёмане. Немцы на адным баку, саветы на іншым. Мы тым часам хаваліся ў Пышках у знаёмых. Перад сыходам бацька ў хляве выкапаў яму, выклаў яе дошкамі і склаў там усю вопратку зімовую. Потым усё закрыў і засыпаў зямлёй. Падчас баёў у нашу кватэру якраз снарад і ўпаў і ўсе разбілася. Адзінае што ўдалося выратаваць — гэта тыя рэчы, якія былі ў яме.
Калі мы былі ў Пышках, там сустрэлі немцаў на танкетцы і яны пыталіся дарогу, як праехаць да моста. Мы сказалі, але ён ужо быў на той момант узарваны. Яны, напэўна, не паспелі адступіць".
Раніцай гродзенка Людміла Юрахно як звычайна пайшла на працу, але дадому вярнулася толькі праз паўгода.…
Гродзенцы скардзяцца, што шмат якія ўстановы ў горадзе выглядаюць аднолькава. Напрыклад, некаторых расчаравалі рэндары інтэр'ераў…
Адчуць таямнічую атмасферу Хэлоўіна можна ў розных месцах Гродзеншчыны: у рэгіёне мноства закінутых сядзіб, старажытных…
Гродзенка Кацярына Карлацяну, заснавальніца брэнда Krikate ("Крыкейт"), паказала сваю калекцыю на Тыдні моды ў Парыжы.…
Набліжаецца Хэлоўін, час восеньскага настрою і містыкі. Пакуль у Беларусі яго цэнзуруюць, Hrodna.life сабраў атмасферныя…
Гісторыя і краявіды Гродна натхняюць не толькі мясцовыя брэнды, але і буйных вытворцаў адзення і…