Спадчына

«Усэмка» на Базыліянскай: школа, якая памятае страшныя часы

Каля гарадской гімназіі па вул. Парыжскай Камуны стаіць помнік настаўнікам і вучням часоў Другой Сусветнай (або, дакладней, Вялікай Айчыннай) вайны. Праўда, у гады вайны школы на гэтым месцы не было, а вось дзе варта было б паставіць такі помнік, дык гэта каля спецыяльнай школы № 4 па вуліцы Лермантава, якая шмат дзесяцігоддзяў таму мела № 8.

Паставіць хату за адну ноч

Пасля Першай сусветнай вайны Гродна пачаў досыць імкліва павялічвацца на поўнач. Гродзенцы любілі тут сяліцца пачынаючы з сярэдзіны ХІХ ст., паколькі тут, на так званай Загараднай Слабадзе, або Слабодцы, паблізу ад Каложскіх (або Базыліянскіх) агародаў, паветра было значна чысцейшае, чым у цэнтры.

Від ад скрыжавання Лермантава і Чкалава
З 1920-х гг. раён значна павялічыўся. З’явілася вуліца Базыліянская (цяпер Лермантава), названая ў гонар базыліянскага грэка-каталіцкага манастыра на Каложы, паўстаў цэлы яўрэйскі квартал вакол новай гарадской рэзьні (цяпер вуліца Камунальная) ды гараской бальніцы (цяпер бальніца № 1). А простыя сяляне з ваколіц Гродна пачалі сяліцца на схілах незаселенага тады Пярэселкаўскага рва. Людзі стараліся за ноч паставіць хаця б якую халупку і накрыць яе дахам. Тады ўлады дом ужо не зносілі.

Малітва, кубак малака і найдабрэйшы дырэктар

Гэты раён аказаўся адным з найбольш маладых у Гродне. Улады прынялі рашэнне пабудаваць тут школу, якая атрымала № 8. Вялікі драўляны будынак паўстаў пры вуліцы Базыліянскай, самай «прэзентацыйнай вуліцы» на былой Слабодцы. Ужо з канца 1920-х гг. тут гучалі дзіцячыя галасы. Большасць вучняў былі хрысціянамі - дзецьмі небагатых месцічаў (90% дзяцей яўрэйскага паходжання вучыліся ў сваіх пачатковых школах).

Вучні і настаўнікі школы № 8. Справа стаіць дырэктар Юзаф Вевюрскі
Сёння ў Гродне жыве толькі некалькі чалавек, якія хадзілі ў даваенную школу — «усэмку» ў якасці вучняў. Яны згадваюць ранішнюю хрысціянскую малітву перад пачаткам вучобы, традыцыйны кубак малака, якім дакармлівалі найбяднейшых дзяцей польскія ўлады, а таксама найдабрэйшага дырэктара школы, бацьку чатырох дзяцей прафесара Юзафа Вевюрскага. Той жыў у драўляным доміку паблізу і ніколі не караў вучняў, больш чым гадзінным стаяннем каля «зэгара» — вялікага гадзінніка на школьным калідоры.
Дом дырэктара, які з’явіўся каля 1937 года
Тут жа, на вуліцах Жвіркі і Вігуры (цяпер Чкалава і Асіпенкі) ў так званай Настаўніцкай калоніі жылі іншыя настаўнікі школы, якія збольшага не былі карэннымі гродзенцамі і прыехалі з Пазнаньшчыны або Галіцыі.

Інтэлігенцыю бралі ў закладнікі

З пачаткам вайны ў 1939 г. большасць гродзенцаў працягвала працаваць ужо ў беларускай школе. А вось немцы ў 1941 г. забаранілі любое навучанне не на польскай мове, зрабіўшы ў былой школе казарму для жандармерыі.

Былыя вучаніцы школы чысцілі бульбу для вайсковай кухні, а настаўнікі перабіваліся часовымі заробкамі. Пачынаючы з лета 1942 года фашысты пачалі арыштоўваць прадстаўнікоў інтэлігенцыі і браць іх у закладнікі за забітых нямецкіх вайскоўцаў. Так быў арыштаваны і дырэктар Юзаф Вевюрскі. Яго павінны былі растраляць, але па просьбе бяздзетнага прафесара Яна Каханоўскага, стваральніка гродзенскага заапарка, Вевюрскага замянілі Каханоўскім. Так загінуў адзін з найбольш знкамітых гродзенцаў, паўтарыўшы подзвіг каталіцкага святога Максіміліяна Кольбэ.

Праект рэканструкцыі школы, 1930-я гг.
Дырэктар Вевюрскі пражыў на вуліцы Чвартацкай яшчэ год, пакуль ізноў не быў арыштаваны фашыстамі як закладнік і не расстраляны імі. Гэтым разам выратаваць яго ўжо не было каму… Разам з Вевюрскім былі расстраляныя яшчэ некалькі настаўнікаў восьмай школы і члены іх сем’яў.
Від з боку вул. Лермантава, былой Базыліянскай

Падзяліцца

Апошнія запісы

«Каб цябе пярун забіў!» Як неверагодны пярун 90 гадоў таму трымаў у страху Гродзеншчыну

“Каб цябе пярун забіў!” - адзін з найбольш вядомых беларускіх праклёнаў. У 1934 і 1935…

22 красавіка 2025

Гродзенцы адкрылі грыбны сезон. Дзе ў вобласці шукаць смаржкі і іншыя грыбы?

З надыходам цяпла ў заходніх рэгіёнах Беларусі - Гродзенскай і Брэсцкай абласцях - сталі з'яўляцца…

22 красавіка 2025

Аліўкавыя, залатыя і мармуровыя яйкі. Трэнды Tik Tok на Вялікдзень 2025

Змяшаць два знаёмыя спосабы афарбоўкі яек і атрымаць аліўкавы колер, знайсці спосаб з дапамогай хімічнай…

17 красавіка 2025

«Усё жыццё мару, што нехта са сваякоў знойдзецца». Гродзенка расказала, як пасля вайны не змагла з’ехаць у Польшчу і трапіла ў Казахстан

Яніна Міхайлаўна Земба нарадзілася ў Гродне ў 1934 годзе. Падчас нямецкай акупацыі яе маму вывезлі…

10 красавіка 2025

Мільярды еўра — Варшаве, мільёны — Мінску. Параўналі, як Польшча і Беларусь выкарыстоўвалі еўрапейскія гранты

«Еўрасаюз нам не патрэбен!» Гэты наратыў папулярны не толькі ў беларускай прапаганды, але і ў…

9 красавіка 2025

Як з беларускіх зямель даплывалі да Амерыкі 100 год таму: расказвае падкаст «Зямля свабоды»

У пошуках лепшага жыцця тысячы людзей выязджалі з беларускіх зямель больш за сто год таму.…

9 красавіка 2025