Хваля ліквідацыі грамадскіх арганізацый у Гродне працягваецца з сярэдзіны 2021 года. Сярод ліквідаваных — аб’яднанні, якія замест дзяржавы дапамагалі ўразлівым катэгорыям: хворым дзецям, пажылым, людзям з інваліднасцю. Улада месца аб’яднанняў не заняла. У людзей жа забралі магчымасць аб’ядноўвацца. Немагчымасць праявіць сябе прыводзіць да напругі ў грамадстве, што можа прывесці да сацыяльных выбухаў.
Каля 20 сем’яў прыехалі на свята ў Гродзенскі дзіцячы хоспіс восенню 2021 года незадоўга да яго ліквідацыі. З 2008 года ў хоспісе займаліся з хворымі дзецьмі. З імі штотыдзень працавалі дэфектолагі, лекар ЛФК, абілітолаг (лекар, які займаецца пераважна з дзецьмі з прыроджанымі асаблівасцямі і дапамагае развіваць несфармірованныя функцыі і навыкі — Hrodna.life) і псіхолагі. Адзін з псіхолагаў працаваў і з бацькамі асаблівых дзяцей.
Дырэктарка хоспіса Вольга Вялічка выступіла супраць гвалту сілавікоў у жніўні 2020 года. На хоспіс пачалі ціснуць: пазбавілі двух памяшканняў, арыштавалі дырэктарку, распачалі ў дачыненні да яе крымінальную справу, прыходзілі ў хоспіс ноччу. Са жніўня 2021 года грамадская дабрачынная арганізацыя «Гродзенскі дзіцячы хоспіс» знаходзіцца ў стадыі ліквідацыі.
Тады, перад ліквідацыяй, супрацоўнікі абяцалі не кідаць дзяцей: напрыклад, аказваць дапамогу дома. Але і супрацоўнікі, і бацькі адзначалі: без памяшкання і наяўнасці арганізацыі будзе складаней мець зносіны. А для бацькоў і дзяцей гэта было вельмі важна. Бацькі дзяліліся праблемамі і поспехамі, дапамагалі адзін аднаму маральна і матэрыяльна. Ці працуе хоспіс цяпер, даведацца не ўдалося.
Барацьба з арганізацыямі
Барацьба з грамадскімі аб’яднаннямі ў Беларусі пачалася з лета 2021 года. Цягам тыдня ў ліпені да актывістаў і праваабаронцаў прыходзілі з ператрусамі і везлі на допыты. З тых часоў толькі ў Гродзенскай вобласці ліквідавалі каля 30 аб’яднанняў. Некаторыя ў такіх умовах пачалі працэс ліквідацыі самастойна. Аб’яднанні, як правіла, займаліся развіццём спорту, устойлівым развіццём, навучаннем, зоаабаронай, дапамогай уразлівым катэгорыям насельніцтва, дабрачыннасцю.
Следчы камітэт ініцыяваў хвалю праверак у дачыненні да грамадскіх аб’яднанняў. Ліквідацыя чакала арганізацыі за дробныя, на думку кіраўнікоў, парушэнні ў дакументаабароце. «Гэта прыдзіркі з разраду «пра шрыфты», — каментавала кіраўніца аднаго з ліквідаваных аб’яднанняў. Паводле інфармацыі Hrodna.life, ні адна арганізацыя не змагла аспрэчыць іск аб ліквідацыі ні ў абласным, ні вышэйстаячым судзе. Арганізацыі, што засталіся, пасартуюць па ступені рызыкі ўключэння ў злачынную дзейнасць і будуць кантраляваць.
Ліквідавалі Таварыства абароны правоў спажыўцоў «Рэвізор». Яно спецыялізавалася на дапамозе ахвярам прэзентацый, якія набылі коўдры, рондалі, пыласосы і іншыя тавары па завышаных ў дзясяткі разоў цэнах. Яго кіраўнік Алег Калінкін дапамог 89-гадовай гродзенцы Марыі Ківер. Ёй не давялося даплочваць за рамонт вадаправода грошы, якія яна захоўвала на сваё пахаванне. У рамках расследавання крымінальнай справы па масавых беспарадках у Гродне ў Алега прайшоў ператрус.
Ліквідацыя чакала і «ВелаГродна». Арганізацыя некалькі гадоў супрацоўнічала з уладамі і займалася ў тым ліку стварэннем безбар’ернага асяроддзя. Вынікі дзейнасці былі карысныя не толькі веласіпедыстам, але і вазочнікам і бацькам з каляскамі. Тады кіраўнік казала, што няма сэнсу шукаць іншыя юрыдычныя формы. «Калі мы і наша дзейнасць не патрэбная прадстаўнікам гарадской улады, аблвыканкаму — навошта мне нешта працягваць рабіць? Катацца на ровары мы можам і без арганізацыі. Але хто будзе адстойваць правы веласіпедыстаў у плане інфраструктуры, безбар’ернага асяроддзя?" — задавалася пытаннем кіраўніцтва.
Пераслед за дапамогу
Аднаму з сацыяльна накіраваных праектаў, якім займалася ліквідаваная арганізацыя, пакуль удаецца працаваць у Гродне. Супрацоўнікі папрасілі Hrodna.life не называць ініцыятыву, каб не прыцягваць да яе непатрэбнай увагі. Цяпер праект функцыянуе ад іншай формы гаспадарання. Дзяржава робіць падобныя праекты, але прыватная ініцыятыва спраўляецца са сваімі функцыямі лепш, лічаць супрацоўнікі.
Яшчэ адзін праект працуе па «шэрых схемах». Кіраўнік таксама лічыць, што згадка арганізацыі выкліча хвалю ціску на праект. Па той жа прычыне дзеячы не гатовыя сказаць, як шмат калегаў змаглі знайсці спосаб працягнуць працу, каб не падстаўляць іх.
У Беларусі ўвялі крымінальную адказнасць за дзейнасць ліквідаванай палітычнай партыі, грамадскага аб’яднання, рэлігійнай арганізацыі або фонду. У 2023 годзе беларусаў пачалі выклікаць за данаты ў фонды салідарнасці. У выпадку адмовы ад супрацоўніцтва ім пагражаюць крымінальным пераследам за «фінансаванне экстрэмізму». КДБ таксама патрабуюць кампенсаваць суму даната плацяжом на рахунак дабрачыннай арганізацыі.
«Людзям транслююць, што дапамагаць трэба правільным, ухваленым арганізацыям. Мы табе раскажам, як табе думаць, куды табе ахвяраваць, у якім памеры. Ты павінен на гэта пагадзіцца — жыць „гароднінай“. Пры гэтай уладзе людзі асцерагаюцца дапамагаць і робяць гэта нізавой актыўнасцю. Гэта ўсё сыходзіць у падполле: людзі ўсё роўна дапамагаюць, каму хочуць. Выпрацоўваецца партызанскі стыль паводзін. Так, складана так лабіраваць інтарэсы, дзяржава не атрымлівае зваротнай сувязі - не ведае і не кантралюе, што адбываецца», — каментуе псіхолаг.
Дзяржава не зацікаўленая, бізнэс не кампенсуе
— Грамадскія арганізацыі засноўваліся знізу, па ініцыятыве людзей, якія хацелі дапамагаць іншым не па абавязку, не за грошы, а па ўласнай добрай волі, — лічыць кіраўнік адной з ліквідаваных арганізацый. — Гэтыя людзі мелі сэрца, мелі кампетэнцыі, былі ініцыятыўнымі і гнуткімі ў сваёй працы, стымулявалі людзей самім браць больш адказнасці за свой лёс. Дзяржаўныя структуры сёння зусім не зацікаўленыя ў ініцыятыве людзей, у іх інфармаванасці і актыўнасці. Бізнэс жа не кампенсуе страты НДА хоць бы таму, што гэтая сфера не прыносіць прыбытку і сістэмна ні адзін бізнэсмэн сюды не пойдзе працаваць. Асабліва цяпер, калі любая актыўнасць — ледзь не 100% верагоднасць вялікіх праблем.
На думку крыніцы рэдакцыі, краіна страціла шмат людзей, якія штодня клапаціліся аб развязанні самых розных праблем. На іх дзесяцігоддзямі трымаліся сотні праектаў, якія дапамагалі вялікай колькасці людзей.
«Цяпер гэтыя людзі засталіся сам-насам са сваімі праблемамі. Самае страшнае, што цяпер адбываецца — культывацыя ўстаноўкі „мая хата з краю“, абыякавасці, страху казаць праўду і т.д. Наступствы гэтага будуць доўгатэрміновымі і цяжкімі», — каментуе кіраўнік ліквідаванай арганізацыі.
Валанцёры і супрацоўнікі арганізацый самарэалізоўваліся і атрымлівалі магчымасць новых знаёмстваў. «А яшчэ — унікальны досвед працы ў той ці іншай сферы. Нават некаторыя нашы валанцёры з-за мяжы, вярнуўшыся дадому, змянялі свой від дзейнасці і пачыналі займацца адукацыяй дарослых або працай на карысць пажылых людзей. А яшчэ — адкрыццё свету, знаёмства з вялікай колькасцю цікавых людзей, апрабацыю розных відаў дзейнасці».
Для чаго аб’ядноўвацца?
«Магчымасць аб’ядноўвацца дае пэўную сілу. Людзі ў адзіночку ці па сяброўскіх сувязях могуць вырашаць пытанні. Можна сумесна сабрацца і вырашыць, ці фарбуем мы ў пад’ездзе сцяны, вешаем карціны або плюем і кідаем бычкі. Але справа ў інстытуалізацыі і лабіяванні інтарэсаў. Каб лабіраваць інтарэсы, грамадзяне павінны быць прадстаўлены. Для гэтага прыдумалі інструменты ўключэння людзей у грамадзянскасць праз удзел у грамадскіх аб’яднаннях, арганізацый. Удзельнічаючы, чалавек разумее, што яго голас мае значэнне. Інакш ёсць вялікі разрыў: там людцы, а тут улада», — лічыць псіхолаг.
Беларусы сапраўды паказвалі, што ўмеюць самаарганізоўвацца і аб’ядноўвацца. Вясной 2020 года дзясяткі валанцёраў у межах кампаніі #BYCOVID19 даставалі ахоўныя сродкі для медыкаў і дастаўлялі іх у бальніцы Гродна і Гродзенскай вобласці. За суткі валанцёры выраблялі 650 ахоўных экранаў.
Гэтыя навыкі спатрэбіліся падчас пратэстаў. Ля ізалятараў арганізоўвалі дапамогу тым, хто выходзіў пасля затрыманняў. Людзі перадавалі звесткі, фармавалі спісы затрыманых, кармілі і паілі гарбатай тых, хто выходзіць і чакае, развозілі іх па дамах.
«Грамадскія арганізацыі даюць магчымасць быць прыкметнымі, падымаць пытанне, лабіраваць. Гэта лабіраванне ў нейкі момант у 2020 годзе аказалася мацнейшым, чым дзяржава была гатовая. Людзі сталі выстройвацца ў чэргі, каб падпісацца за ініцыятыўныя групы. Гэта небяспечна. Гэта з’яўляецца выклікам для ўлады, з якім яна не гатовая спраўляцца і разрульваць цывілізаваным шляхам. І абрала звыклы спосаб — задушыць», — каментуе спецыяліст.
Увосень 2020 года з’явіліся дваровыя чаяванні. На такіх мерапрыемствах жыхары двара або мікрараёна збіраліся з пачастункамі, фатаграфаваліся, размаўлялі, спявалі песні. Аднаго арганізатара не было — кожны ўнёс свой уклад. У будучыні жыхары абяцалі арганізоўвацца не толькі для адпачынку, але і для вырашэння праблем. «Мы ўжо жартавалі, што ў будучыні тыя ж мамы будуць хадзіць з лінейкамі і вымяраць бардзюры», — казалі тады жыхары.
Самаарганізацыю дэманструюць і іншыя краіны. Пасля землятрусу ў Турцыі тысячы валанцёраў дапамагалі пацярпелым. Яны займаліся многім: ад пераводу да падвозу рэчаў і прадуктаў харчавання. Таксама дапамагалі ўкраінскім уцекачам у розных краінах.
Як ліквідацыя можна прывесці да сацыяльных выбухаў
Цяпер людзям аб’ядноўвацца ў Беларусі небяспечна. Трэба «захавацца» і выжыць. Можна абмежавацца нізавой актыўнасцю — у пад’ездзе, у двары. Немагчымасць рэалізавацца і праявіць сябе прыводзіць да прыгнечанасці і напрузе ў грамадстве, лічыць псіхолаг. Людзям няма куды накіроўваць энергію. Гэта выліваецца ў агрэсію: напрыклад, у апошні час вырасла агрэсіўнасць у адносінах да хатніх жывёл — туды зліць энергію бяспечна. З’явіліся агрэсіўныя субкультуры — напрыклад, ПВК «Рёдан». «Субкультуры заўсёды ёсць. А яркія і агрэсіўныя праявы з’яўляюцца, калі ў грамадстве нешта не так. У 90-я сценка на сценку хадзілі».
У будучыні сітуацыя можа прывесці да лакальных і глабальных «выбухаў». У здаровым грамадстве грамадскія арганізацыі выступалі ў ролі «засцерагальніка», які дае зразумець актуальнасць таго ці іншага пытання. Яго можна зразумець па ступені актывізацыі пэўнага аб’яднання. «Гэта сігнальная сістэма. Гэта як ехаць на машыне: калі ты адключыў усе датчыкі, каб яны табе не перашкаджалі, ты не ведаеш, у цябе масла скончылася ці не».
Небяспека такога шляху, шляху чакання выбухаў і змяненняў дзякуючы ім — у тым, што людзі становяцца больш схільныя да папулізму і менш пераборлівыя ў выбары сродкаў вырашэння праблем, лічыць псіхолаг. А гэта можа весці да катастрафічных наступстваў, аж да грамадзянскіх канфліктаў. Гэта небяспечны і закладваючы міну запаволенага дзеяння шлях. «І, атрымліваецца, улада выбірае такі шлях ва ўгоду імгненнай стабільнасці».
«Вы нам галоўнае не перашкаджайце»
— Вельмі цяжка, калі руйнуюць справу твайго жыцця, знішчаюць гісторыю таго, што было зроблена, пазбаўляюць дапамогі людзей, з якімі ты працаваў і ты не ведаеш, як ім дапамагаць далей… Разам з тым, проста апусціць рукі і толькі перажываць — не мой шлях і не шлях многіх маіх калегаў. Таму мы шукаем і абавязкова знойдзем магчымасці быць карыснымі людзям, — лічыць кіраўнік адной з арганізацый.
— Як адбудаваць працу грамадскага сектара ў будучыні?
— Гэта будзе проста, бо застаюцца людзі, якія любяць гэтую справу і гатовыя яе рэанімаваць у любы момант. Патрэбна толькі вольная прастора.
Псіхолаг лічыць, што пасля завяршэння траўматычных сацыяльных падзей, людзей і грамадства чакае паступовы працэс аднаўлення.
«Гэта не будзе ў адзін момант. Для таго, каб гэты працэс адбываўся лягчэй і хутчэй, будзе важна выбудоўваць працу дзяржавы і ўлады на прававых прынцыпах. Пры гэтым, каб у людзей рэальна і абгрунтавана ўзнікала і заставалася адчуванне, што ўлада ім служыць, а не яны ўлады. Што правілы — працуюць у інтарэсах грамадства і людзей, а людзі могуць уплываць сваімі дзеяннямі і паводзінамі на рашэнні ўладаў, на законы і правілы, на размеркаванне фінансаў і т.п. Тады будзе ў людзей адчуванне дачынення. А ў беларусаў каласальны патэнцыял, які крок за крокам яны гатовыя разгортваць па знаёмай беларускай логіцы «Вы нам галоўнае не перашкаджайце». А што будзе, калі дзяржава не проста не будзе замінаць, а і пачне ствараць умовы рэальнай бяспекі і магчымасці рэалізоўвацца людзям?
Калі такая сістэма пачне працаваць, нават пасіўныя людзі, якія па змаўчанні падтрымліваюць актуальную ўладу, убачаць, як гэта працуе на рэальных зменах".
