«Бацька адным з першых загінуў 1 верасня». Сталая гродзенка ўспамінае пачатак Другой сусветнай у Гродне

Сёлета 1 верасня спаўняецца 78 гадоў з дня пачатку Другой Сусветнай вайны. Але ў Беларусі ў школах дагэтуль вучаць, што вайна для беларусаў пачалася ў чэрвені 1941 года. Гродзенка Пелагея Аляшкевіч распавядае, што для Гродна і многіх сем’яў гэтага горада жахі вайны пачаліся з першымі бомбамі ў верасні 1939 года.

Пелагея Аляшкевіч (Шупiцкая) нарадзілася ў Варшаве ў 1932 годзе. Пасля чатырох гадоў жыцця ў сталіцы, яе бацькі вырашаюць пераехаць на ўсход — у Гродна. Бацька Пелагеi працаваў у гродзенскай турме і атрымліваў добрыя грошы, на якія мог забяспечваць сям’ю.

«Тата родам з Адэльска, а мама карэнная варшавянка. Я ж усё жыццё пражыла ў Гродне і сябе лічу гродзенкай. Жылі мы да вайны добра, бо тата выцягваў усю сям’ю. Ён у 30-х гадах зарабляў добрыя грошы. Працаваў ён у гродзенскай турме паштальёнам — насіў розную дакументацыю і лісты. Жылі мы на вуліцы Райгроцкай (сучасная Гогаля), там у нас была часовая будыніна, пазней бацька планаваў пабудаваць дом».

Далі 12 сутак гаўптвахты за перадачу газет Прытыцкаму

Бацька Пелагеi Вацлаў Шупiцкi ведаў некалькі моваў, што і дапамагала яму ў жыцці. Так, у час амаль двухтыднёвай гаўптвахты, якую далі Шупiцкаму за пранос зняволеным забароненых газет, яму ўдалося вывучыць французскую мову.

«Яшчэ ў Адэльску бацька вучыўся два гады на святара, ведаў лацінскую мову. За кошт гэтага яму лёгка даваліся іншыя мовы. Ён любіў шмат чытаць, быў вельмі эрудыраваным чалавекам. Аднойчы бацька вырашыў дапамагчы зняволенаму, які папрасіў прынесці газет. Гэтым зняволеным быў сам Сяргей Прытыцкі. Аб гэтай перадачы даведалася начальства і бацьку далі 12 сутак гаўптвахты.

Калі мама насiла яму перадачы, то ён у яе папрасіў прынесці слоўнік французскай мовы. І за той час пакуль тата сядзеў у турме, яму ўдалося вывучыць чарговую мову. Дзіўна, але тата яшчэ размаўляў і на ідышы — калі ён заходзіў у мясцовыя крамы, то ў яўрэяў заўсёды быў сваім чалавекам. Маме сказаў, што ідыш вывучыў, бо ў той час яўрэі мелі бізнес усюды і веданне iх мовы дапамагло б яму ў наладжванні кантактаў".

Хавалі загінуўшых нямытымі і не пераапранутымі

Другая Сусветная вайна ў Гродне пачалася ў той момант, калі Германія напала на Польшчу. Па ўспамінах Пелагеi, у першы дзень вайны над Гродна кружыў нямецкі самалёт, першыя бомбы якога ўпалі на мост Пілсудскага (Стары) і на тэрыторыю турмы, дзе загінулі чатыры супрацоўнікі і адзін зняволены.

«1 верасня 1939 года ў 8.00 бацька, як звычайна, быў на працы. Дзесьцi каля дзясятай да нас прыйшла суседка і сказала, што тата загінуў - нямецкія бомбы ўпалі побач з ім. Для нас гэта была страшная і нечаканая страта. Мы сабраліся сіламі і пайшлі ў турму. Памятаю, што мост пацярпеў ад бомбаў i людзі паклалі дошкі і хадзілі, але машыны ўжо не ездзілі. Мы прыйшлі ў турму, там на тэрыторыі была каплічка, а ў ёй ужо стаяла 5 трунаў, у адной з іх быў бацька. Загінулых не мылі і не пераапраналі, іх у крыві і мундзірах так і пахавалі. У трунах іх накрылі белымі прасцінамі».

Хаваць загінуўшых было немагчыма, бо немцы працягвалі лётаць над горадам. Працягвалася гэта аж да 17 верасня. У выніку загінулых здолелі пахаваць на каталіцкіх могілках ноччу. Праз тры днi пасля смерці Вацлава Шупіцкага сям'і заплацілі страхоўку.

Гродзенская моладзь сустракала савецкія танкі кактэйлямі Молатава

Ужо 17 верасня ў Гродна ўвайшлі савецкія танкі. Польскіх салдат у горадзе практычна не было: хтосьці быў на заходнім фронце, а хтосьцi пайшоў абараняць Вільню. Па ўспамінах Пелагеi, гараджане сустракалі савецкія войскі з кактэйлямі Молатава.

«Абараняла Гродна ад непрыяцеля моладзь, рэшткі салдат і паліцыі. Памятаю, дырэктар аднаго з заводаў напоўніў бутэлькі запальнай сумессю і выдаваў людзям, каб яны гэтым сустракалі танкі. Многія маладыя хлопцы самааддана змагаліся і біліся, у ліку іх быў і Тадзiк Ясінскі, якога пасля ранення прывязалі да танка як шчыт. Ведаю, што пасля сёстрам міласэрнасці ўдалося яго забраць у рускіх салдат і перадаць маці. Дык тая маладая жанчына вельмі доўга плакала і праклінала не таго, хто яго забіў, а тых, хто яго паслаў на танкі. Моладзь у Гродне змагалася за свае хаты і сем'і. Памятаю, што вялікая група гродзенцаў забарыкадавалася ў Доме афіцэраў на Ажэшкі, але саветам атрымалася выбіць абаронцаў. Пасля ўсiх расстралялі на Сабачай горцы».

Памылка Бертэля

Пелагея распавядае што былі ў Гродне і тыя, хто сустракаў савецкую армію з кветкамі. У іх ліку быў яе сусед Аляксандр Бертэль, які з-за сваёй памылкі загубіў сябе і частку сям'і.

«Сям'ю Бертэль мы называлі бандытамі. Яны былі неадукаванымi, але са зброяй. Памятаю, што многія салдаты польскай арміі не жадалі ваяваць, проста не бачылі сэнсу ў гэтым і ішлі дадому да сем’яў. Некалькі салдат праходзіла ля дома Бертэля на вуліцы Вiгерскай, а той з акна пачаў страляць у іх. Салдаты разбегліся і адкрылі агонь у адказ, а пасля падпалілі дом Бертэля. Памылка суседа была ў тым, што ён пачаў страляць па салдатах і не падумаў, што ў яго дома была цэлая сям’я. У выніку ён за гэта паплаціўся — загінулі ён сам і некалькi членаў яго сям'і».

Акрамя Бертэля былі і іншыя гродзенцы, якія сустракалі «рускіх». Пелагея ўзгадвае, як іншы сусед, добра апрануўшыся, пайшоў да войскаў са словамі: «Здравствуйте, товарищи!», а яму ў адказ адзін з «рускіх»: «Иди отсюда! Томбовский волк тебе товарищ!».

Сям'і Шупiцкiх з 1939 па 1941 гады без бацькі прыйшлося вельмі складана. З пачаткам нямецкай акупацыяй маці Пелагеi атрымалася ўладкавацца на тытунёвую фабрыку, адкуль яна час ад часу выносіла ў кішэнях тытунь, а пасля прадавала.

«За кошт гэтага мы і жылі. Мама працавала, а мяне пасля аддала ў дзіцячы дом на час. Там мяне кармілі, апраналі і глядзелі. Немцаў у Гродне ніхто не сустракаў, хоць многiя ведалі, што яны хутка нападуць. 22 чэрвеня 1941 года мы правялі ў падвалах суседскай хаты. Хавалася там шмат людзей і было страшна, калі пачаўся моцны грукат, які, здавалася, усё набліжаўся і набліжаўся. Аказалася, гэта не немцы там моцна бамбілі, а савецкія войскі пры адступленні ўзрывалі склады з боепрыпасамі. На наступны дзень мы ўжо бачылі на сваёй вуліцы першых немцаў на матацыклах. Прыгожыя і вясёлыя, частавалі дзяцей цукеркамі і ігралі на гармошках. Першай справай яны пайшлі да калодзежаў - мыцца».

Маглі і вывезці ў Сібір

У вайну Шупiцкiм ўдалося выжыць, негледзячы на ​​розныя няшчасныя выпадкі. Пасля вайны маці Пелагеi спрабавала, як і многiя іншыя гараджане, перабрацца ў Польшчу. Але на запыт прыйшла адмова з Масквы: маўляў, у Варшаве нікога і нічога не засталося.

«Так, Варшава была разбурана, але нашы сваякі былі жывыя. Нас проста не выпусцілі, хацелі, мабыць, саслаць далёка ў Расію, але зрабіць камуністам гэта не ўдалося. Першы раз, калі за намі прыйшлі, мы схаваліся, а пасля перасталі баяцца і нас ужо ніхто не чапаў.

Падчас акупацый мне ўдалося скончыць усяго чатыры класы, а пасля я паступіла ў школу фабрычна-завадскога навучання на Замкавай. Там вучылася на закройшчыцу. Жыццё так склалася, што пайшла працаваць на абутковую фабрыку на канвеер. Мой стаж там — 45 гадоў, атрымала ордэн «Ганаровы ветэран працы».

Хто ведае, ​​што было б са мной і мамай, а пасля і братам, калі б мы з’ехалі ў Польшчу або Сібір? Лёс нам даў магчымасць застацца ў Гродне і выжыць, чаму мы і былі рады".