З моманту Аўгустоўскай аблавы прайшло ўжо 80 гадоў, але да гэтага часу вакол адной з самых маштабных карных аперацый пасляваеннага часу застаюцца пытанні. Лёс многіх затрыманых невядомы — як і месца, дзе, як мяркуецца, частка з іх была расстраляная. Ацэнка самой аблавы таксама адрозніваецца: у афіцыйных Польшчы і Расіі на тыя падзеі глядзяць па-рознаму.
Карная аперацыя савецкіх войск супраць мясцовага насельніцтва праходзіла ў Аўгустоўскай пушчы з 12 па 28 ліпеня 1945 года. Аб тым, як праходзіла Аўгустоўская аблава, вы можаце прачытаць у нашым першым матэрыяле.
Пасля аблавы
Падчас аблавы было затрымана 7049 чалавек. Пазней адпусцілі 5115. Астатніх — 1934 — перадалі СМЕРШу. З іх 844 прызналі «бандытамі»: 592 паляка і 252 літоўца. Яшчэ 1090 пакінулі «на праверку» — лёс гэтых людзей невядомы.
Гісторыкі спрабуюць аднавіць падзеі па расказах відавочцаў, абрыўках дакументаў і ўспамінаў. Вядома, што затрыманых спачатку трымалі ў адрынах, падвалах і зямлянках, дзе праводзілі допыты. Пасля такой папярэдняй «праверкі» частку людзей адпусцілі. Астатніх адпраўлялі ў Аўгустоў, Сувалкі і іншыя месцы. Адтуль іх грузавікамі вывозілі ў невядомым кірунку.
Па меншай меры 592 чалавекі былі расстраляныя. Загад паступіў з самага верху савецкай улады. Начальнік контрвыведкі СМЕРШ, генерал Віктар Абакумаў, паведаміў кіраўніку НКУС Лаўрэнцію Берыі, што 592 «бандыта» неабходна ліквідаваць. Усё ўзгаднілі. Расстрэламі займаўся адмысловы батальён НКУС пад наглядам генералаў Івана Гаргонава і Паўла Зяленіна.
Хутчэй за ўсё, астатнія затрыманыя таксама былі забітыя. У лісце гаварылася: астатніх «бандытаў» ліквідуюць такім жа чынам. Пытанне пра месца пахавання гадамі задаюць і сем'і ахвяраў, і гісторыкі. Другія сыходзяцца толькі ў адным: пакаранні і пахаванні адбываліся за межамі сучаснай Польшчы. Разглядаюцца два месцы: альбо Калінінградская вобласць, альбо наваколлі вёскі Калеты ў Беларусі.
Ёсць таксама версія, што людзей пакаралі смерцю ў раёне фартоў пад Гроднам. Частку маглі пахаваць побач з гэтымі пабудовамі. Раскопкі маглі б праліць святло на лёс ахвяр.
Што кажуць улады Польшчы і Расіі
«Аўгустоўская аблава» — тыя падзеі, на якія гісторыкі і палітыкі Польшчы і Расіі глядзяць па-рознаму.
Пазіцыя Польшчы адназначная: гэта самае маштабнае злачынства супраць палякаў пасля Другой сусветнай, калі былі забітыя ў тым ліку мірныя жыхары, якія выглядалі «падазрона». У краіне шануюць памяць загінулых. Напрыклад, у польскім мястэчку Гібы кожны год, пачынаючы з 1992-га, летам праходзяць памятныя мерапрыемствы.
Тут два помнікі. На адным: «Яны загінулі таму, што былі палякамі», на іншым — «Ахвярам сталінскага злачынства летам 1945 года». У Аўгустове рыхтуюць да адкрыцця музей, у Беластоку арганізавалі выставу фотаздымкаў ахвяр аблавы.
Польскія даследчыкі і ўлады лічаць, што аперацыя была накіравана на знішчэнне партызан і мірнага насельніцтва. Па думку гісторыка Лукаша Каміньскага (дырэктара Інстытута нацыянальнай памяці ў 2011−2016), аблаву можна лічыць злачынствам супраць чалавецтва — генацыдам.
Некаторыя камандзіры партызан былі пасмяротна ўзнагароджаны ордэнамі. Аднак ёсць меркаванне, што яны былі датычныя да расстрэлаў, спальвання вёсак і забойства яўрэяў. Спрэчкі па гэтых фактах у Польшчы працягваюцца. Тым не менш 12 ліпеня афіцыйна прызнаны Днём памяці ахвяраў Аўгустоўскай аблавы.
Пазіцыя Расіі
Пазіцыю Расіі па гэтых падзеях 17 снежня 2012 года агучваў міністр замежных спраў Сяргей Лаўроў на прэс-канферэнцыі з Радаславам Сікорскім:
— «Аўгустоўская аблава» — адна са старонак супольнай гісторыі. Мы гатовыя праз камісію гісторыкаў разглядаць усе аспекты, каб карціна была ўсебаковай. У аблаве не было нічога лінейнага — усё аказалася складаным. Галоўнае — не ператвараць гісторыю ў інструмент сучаснай палітыкі.
На дадзены момант улады дзвюх краін па гэтым пытанні не супрацоўнічаюць. Перапіска з расійскім бокам працягвалася да 2013 года. Польскія гісторыкі звярталі ўвагу на тое, што доступ да архіваў блакуецца Генпракуратурай РФ.
Аднак яшчэ 30 гадоў таму Расія адказвала на запыты. У 1995 годзе пракуратура РФ пацвердзіла затрыманне 7 тысяч чалавек пасля Аўгустоўскай аблавы. У дачыненні да 575 была распачата справа, але абвінавачванняў не было, у суд справу не перадалі.
Асобна варта вылучыць пазіцыю расійскай праваабарончай арганізацыі «Мемарыял».
29 снежня 2021 года Масгарсуд ліквідаваў юрыдычныя асобы «Міжнароднага Мемарыялу» і Праваабарончага цэнтра «Мемарыял». Абедзве арганізацыі працягваюць працу без рэгістрацыі.
У 2022 годзе «Мемарыял» стаў лаўрэатам Нобелеўскай прэміі міру.
У 2012 годзе гісторык Мікіта Пятроў накіраваў у маскоўскі раённы суд запыт аб рэабілітацыі 14 польскіх партызан, якія зніклі летам 1945 года каля Аўгустова. У пазове адмовілі. У размове з «Gazeta Wyborcza» ён казаў, што будзе аспрэчваць рашэнне суда.
«Мы ведалі, што ў архівах ФСБ ёсць дакументы па ахвярах Аўгустоўскай аблавы. А цяпер мы высветлілі, што гэта асабістыя справы, пратаколы допытаў і ператрусу, г. зн. гэта вельмі каштоўныя матэрыялы для тых, хто хоча раскрыць таямніцу злачынства 1945 года, — сказаў гісторык. — Так, прысудаў партызанам, схопленым у лясах пад Аўгустовам, у архівах няма. Але іх там быць і не можа. Бо Берыя загадаў сваім катам ліквідаваць палякаў так, каб ад іх не засталося і следу. Сталінскія бандыты (мы, даследчыкі, выдатна гэта разумеем, і толькі пракуроры робяць выгляд, што гэтага не ведаюць) забівалі менавіта так: таемна і старанна замятаючы сляды».
Пазіцыя «Мэмарыялу» з тых часоў, мяркуючы па ўсім, не змянілася. Арганізацыя атрымала прэміі МЗС Польшчы і Інстытута нацыянальнай памяці.
А што ў Беларусі?
У Беларусі тэмай Аўгустоўскай аблавы сур’ёзна ніхто не займаўся. Супрацоўніцтва з Польшчай не было. Некалькі гадоў таму дырэктар аддзялення Інстытута нацыянальнай памяці ў Беластоку Барбара Баярын-Казберук (працавала на гэтай пасадзе ў 2012−2017 гг.) звярталася да ўладаў Беларусі па дапамогу, але выніку не было.
Афіцыйная пазіцыя беларускіх уладаў не агучвалася.
У 2021 годзе ў газеце «СБ — Беларусь сегодня» выйшаў артыкул палітычнага аглядальніка выдання Максіма Осіпава. У ёй аблава названая аперацыяй па зачыстцы ад бандатрадаў Арміі Краёвай.
«Дакументы сведчаць, што мясцовае насельніцтва, наглядзеўшыся на зверствы акаўцаў, змяняла сваё стаўленне да бандытаў. Калі раней заходнебеларускія палякі з’яўляліся асноўнай хаўрусніцкай базай бандфармаванняў, дык пасля многія жыхары аказвалі садзейнічанне органам улады па ліквідацыі банд. Экстрэмізм у імя сумнеўных палітычных ідэй усё больш саступаў месца прагматызму жыцця: мірнага жыцця і стваральнай працы ў імя будучыні», — напісаў Осіпаў.
