Спадчына

Апошняя воля Брэгмана: як яўрэйскі багацей праз 120 гадоў дабудаваў гродзенскі палац Радзівілаў

Сёння ад другога па велічыні сакральнага будынка яўрэяў у Гродне не засталося і следу. Адзіны напамін аб існаванні гэтай малітоўнай школы — нешматлікія фота першай паловы 20 ст. Не засталося нічога і ад палаца Радзівілаў. А гэтыя два аб’екты аб’ядноўвае імя Лейзера Брэгмана — аднаго з найбагацейшых гродзенцаў другой паловы 19 ст.

Галоўны прадпрымальнік

Лейзер Брэгман (1826−1896гг.) займаўся гандлем, утрыманнем і здачаю ў арэнду гандлёвых кропак. Купец неаднаразова выйграваў тэндар на ўтрыманне гасцінага двара (былой ратушы) і гандлёвых радоў, што мясціліся побач. Гэта давала яму права браць аплату з гандляроў за арэнду крам. За тое ён абавязваўся дбаць аб знешнім выглядзе будынкаў, адказваць за іх рамонт і і штогод плаціць пэўную суму ў гарадскі бюджэт за права іх утрымання.

Дом Брэгмана

У пачатку 1870-х гадоў Брэгман выкупіў палац князёў Друцкіх-Любецкіх, што мясціўся ў паўднёвай частцы цэнтральнай плошчы. Да гэтага будынкам валодалі Радзівілы. Разам з палацам Брэгману дастаўся вялізны кавалак зямлі ў самым цэнтры горада. З набыццём нерухомасці бізнес Брэгмана пачаў развівацца яшчэ лепш: усе памяшканні на другім паверсе былой велічнай магнацкай рэзідэнцыі здаваліся ў арэнду пад гарадскія і грамадскія ўстановы, а таксама жыллё, а першы паверх быў амаль цалкам аддадзены пад крамы.

Біржавая плошча, фота к. 19 — пач. 20 стст. На пярэднім плане стаяць гандлёвыя рады, узведзеныя ў 1870 г. На заднім плане — дом Брэгмана, былы палац Радзівілаў.
Акрамя таго, уздоўж вуліцы Мяшчанскай знаходзіліся яшчэ адныя гандлёвыя рады, пабудаваныя пры былых гаспадарах палаца ў 1830-х гадах, а ў двары — гаспадарчыя пабудовы, якія таксама давалі магчымасць зарабіць на іх арэндзе.

Самы стары доўгабуд

Прыблізна ў 1874−1875 гг. Лейзер Брэгман дабудаваў правае крыло палаца, надаўшы будынку завершаны выгляд. Да гэтага, пачынаючы з сярэдзіны 18 ст., тут знаходзілася закінутая будоўля, якую распачаў сам Мікалай Радзівіл Рыбанька. Пасля моцнага пажару, які адбыўся ў горадзе ў 1753 г., магнат на няпэўны час закансерваваў будоўлю, але зрэалізаваць задуманае было наканавана іншаму гаспадару праз… 120 год!

Дабудаванае ў 1874−1875 гг. правае крыло дома Брэгмана. Фота 1926 г.
Новы ўладальнік палаца Радзівілаў аднёсся вельмі адказна да спадчыны, якая дасталася яму, і не рызыкнуў прыдумляць новых аб’ёмаў у новамодным тады стылі эклектыкі. Правая частка будынка была ўзведзена сіметрычна левай і цалкам паўтарала арыгінальны дэкор.
Вул. Маставая. На заднім плане ў канцы вуліцы віднеецца дом Брэгмана, з правага боку перад ім — прыватныя гандлёвыя рады Брэгмана.
Апроч усяго, уздоўж вуліцы Маставой былі пабудаваны дадатковыя гандлёвыя павільёны, якія замкнулі ўчастак, якім валодаў купец. Такім чынам, дом Брэгмана стаў самым вялікім прыватным будынкам у горадзе, а яго крамы — самым вялікім прыватным гандлёвым комплексам. Можна сказаць, гэта быў тагачасны «Old City», толькі ён, у адрозненні ад сучаснага гандлёвага цэнтра, сапраўды знаходзіўся ў самым сэрцы старога горада.

Апошняя воля

Лейзер Брэгман памёр у 1896 г. у Багеміі, не здзейсніўшы сваёй даўняй мары — будаўніцтва на тэрыторыі свайго квартала малітоўні ў цэнтры Гродна. Апошняе жаданне купца наканавана было выканаць старэйшаму сыну Лейзера - Шэпселю.

Малітоўня Брэгмана. Праектны рысунак 1897 г.
Восенню 1898 г. на вул. Мяшчанскай была пабудавана самая вялікая ў горадзе яўрэйская малітоўная школа, якая па сваім памерам пераўзыходзіла нават занёманскую сінагогу. На першым паверсе гэтага будынка размясціліся гандлёвыя крамы, а на другім — сама малітоўня. Будынак на працягу амаль паўстагоддзя з’яўляўся адной з архітэктурных дамінант вуліцы. На вялікі жаль, ён, як і ўвесь комплекс будынкаў палаца Радзівілаў-Брэгманаў, не перажыў Другой сусветнай вайны.
Вул. Мяшчанская ў часы Першай сусветнай вайны. На пярэднім плане злева — малітоўня. Фота з калекцыі Ф. Варашыльскага

Комплекс будынкаў Брэгмана. Злева бачна малітоўня. Фота 1930-х

Лета 1941 г. Вул. Мяшчанская. Злева бачна малітоўня.
У будучым, пры адбудове палаца Радзівілаў, важна было б уключыць у комплекс і будынак малітоўнай школы як напамін пра яе ўладальніка — Лейзера Брэгмана.
Апошні вядомы нам фотаздымак малітоўні Брэгмана. У 1944 г. падчас вызвалення горада квартал паміж вуліцамі Мяшчанскай і Маставой быў цалкам знішчны авіяцыяй, разам з комплексам дома Брэгмана (палацам Радзівілаў)

Графічная рэканструкцыя малітоўні Брэгмана. Аўтар - Сяргей Шчукін
Падзяліцца

Апошнія запісы

Статус — першы крок да захавання. Інструкцыя, як унесці аб’ект у спіс спадчыны

У мястэчку Радашковічы на 6 тыс. чалавек стаіць касцёл, дзе хрысцілі Янку Купалу. У Вілейцы…

22 лістапада 2024

«Пабачыць Гродна — і памерці». Як наш горад стаў міжваеннай «сталіцай самагубцаў»

У міжваенны час Гродна набыло незвычайную славу. Горад стаў месцам прыцягнення незвычайных турыстаў - тых,…

21 лістапада 2024

«Нармальны быў гастраном — цяпер там прадаюць шпалеры». Ці хапае крамаў у цэнтры Гродна?

Ці хапае ў цэнтры Гродна прадуктовых крам? Спрэчкі наконт гэтага выклікала адкрыццё на перакрыжаванні Савецкай…

21 лістапада 2024

Дзе арганізаваць святочную фотасесію? Гродзенскія студыі ўжо падрыхтавалі навагоднія лакацыі

Прыбраныя ялінкі, свечкі, навагоднія вянкі і гірлянды, аксаміт, светлы ці цёмны фон на выбар. Гродзенскія…

19 лістапада 2024

«Перад выбарамі - спрыяльны час для петыцый». Як прымусіць чыноўнікаў вырашаць праблемы і чаму новая пляцоўка «меркаванне.бел» для гэтага не пасуе

Улады стварылі новую платформу “меркаванне.бел”. Яе пазіцыянуюць як анлайн-пляцоўку, на якой кожны зможа ў вольнай…

15 лістапада 2024

«У Гродне жывуць тыя яшчэ „шалёныя імператрыцы“». Стваральніца брэнда Krikate расказала, як дабралася да парыжскага тыдня моды

Калекцыя адзення гродзенкі Кацярыны Карлацяну дэбютавала гэтай восенню на Парыжскім тыдні моды. А пачыналася ўсё…

14 лістапада 2024