У Гродне ёсць некалькі дзясяткаў месцаў, якія маюць дачыненне да паўстання 1863−1864 гадоў ці асоб паўстанцаў. Праўда, здагадацца пра гэта цяжка, бо шыльдаў ці знакаў там няма. Траціну з гэтых месцаў наведалі гродзенцы ў час экскурсіі з гісторыкам Васілём Герасімчыкам.
Экскурсія пачынаецца каля памятнай шыльды на чыгуначным вакзале. Тут адбыўся бой паміж царскім войскам і паўстанцкім атрадам, які павінен быў выехаць з Гродна ў кірунку Парэчча. Гэта адзінае паўстанцкае месца, дзе ўсталявалі памятную шыльду.
— Мы знаходзімся побач с месцам, дзе заканчвалася вуліца Раскоша [сённяшняя Ажэшкі - рэд.]. Такую ж назву насіла карчма, дзе цяпер стаіць стаматалагічная паліклініка. Дзеячы паўстання, як Кастусь Каліноўскі, у мэтах канспірацыі выкарыстоўвалі такія месцы. Раней не кожны меў доступ нават да «Гродзенскіх губернскіх ведамасцей». І найлепшая крыніца інфармацыі - гэта карчма, куды прыязджалі людзі з усёй губерніі. Каліноўскі гэтым актыўна карыстаўся, — расказвае экскурсавод. — Ва ўспамінах пра Каліноўскага апісаны эпізод, што ён спакойна мог выпіць шклянку з жандармам і выцягнуць з яго інфармацыю, якую потым выкарыстоўваў на карысць паўстанцкай справе.
Экскурсія ідзе далей і даходзіць да дома Абрэмбскіх — Ажэшкі, 19. Любамір Абрэмбскі падаўся ў паўстанцы і стаў паўстанцкім касірам. «Праз яго рукі прайшло каля 10 000 рублёў. На той час 3−5 рублёў каштавала карова. Рускія ўлады, каб матываваць насельніцтва лавіць паўстанцаў, у аснову валюты паклалі кошт адной каровы», — расказвае Васіль Герасімчык.
Доля сям'і паказальная. Абрэмбскага саслалі ў Сібір на 15 гадоў. Ён вярнуўся без аднаго вока, амаль страціўшы зрок. Рэшту жыцця правёў у акружэнні сям'і і пры падтрымцы Элізы Ажэшкі. У яго было трое дзяцей і жонка. У выніку двое хлопцаў, якія паспелі правучыцца ў гімназіі, зараблялі перапісваннем папер.
Там, дзе зараз знаходзіцца дом Ажэшкі, у часы паўстання быў агарод. Любамір Абрэмбскі сказаў, што схаваў там адну з паўстанцкіх пячатак, якую рускія ўлады спрабавалі знайсці, але не змаглі. Дарэчы, ніводная з пячатак Гродзенская паўстанцкай арганізацыі не трапіла ў рукі расійскіх уладаў. А вось усе чатыры мінскія пячаткі былі знойдзены. Убачыць некаторыя пячаткі, каторыя належалі іншым гарадам, можна ў Гродзенскім гісторыка-археалагічным музеі.
Самой Элізе Ажэшцы было 20 гадоў, калі пачалося паўстанне. Абодва яе мужа прымалі ўдзел або спрыялі паўстанню. Паўстанне ў ёй адкрыла літаратурны густ. Пісьменніца пачала звяртацца да тэмы прыгону, гродзенскай тэматыкі. І пісала і распавядала пра паўстанне ўсё жыццё.
Раней на плошчы Леніна была забудова. Тут жылі браты Урублеўскія, якія праславіліся як вядомыя хімікі і ўдзельнікі паўстання. У Фарным касцёле ёсць шыльда ў іх гонар. А на месцы вечнага агню стаяў былы палац Тызенгаўза. У комплексе пабудоваў знаходзілася губернскае праўленне, дзе працавалі многія ўдзельнікі паўстання.
— У Гродне на час паўстання жыло трохі больш за 20 тысяч чалавек. З іх тысяча вайскоўцаў. Але інтэлігенцыя была заангажавана ў паўстанне: службоўцы, медыкі, чыгуначнікі, настаўнікі, майстры-рамеснікі, — тлумачыць Васіль.
У будынку, дзе зараз працуе ахова прыроды і кафэ «Семафор», быў гатэль Ромера. «Ромер быў своеасаблівым гродзенскім банкірам. У яго гатэлі быў сейф з сакрэтам, куды памешчыкі з уезда маглі складваць свае грошы, каб не скралі. А за гэта ён браў працэнт». У гатэлі спыняліся фактычна ўсе паўстанцы. У сакавіку 1863 года тут адбыўся сход паўстанцаў, дзе вырашылі, што рабіць далей пасля правалу ў Гродне. Пасля паўстання гатэль забралі і назвалі «Маскоўскім». А ў 1919 годзе тут размясціўся Урад БНР. У гонар гэтага планавалі павесіць шыльду, але не атрымалася.
На Савецкай, 6 была мужчынская гімназія. «Ідэалогія была ў гімназіі такая, што рускіх прыезджых настаўнікаў не прымалі. Чалавек пачынае весці ўрок, а ён зрываецца. Каб наладзіць дысцыпліну, у гімназіі размясцілі вайскоўцаў», — расказвае гісторык.
Дом, дзе зараз знаходзіцца «Оптыка», быў у часы паўстання вядомы як Дом Фукса. Васіль называе яго «самым паўстанцкім домам» у Гродне. «На другім паверсе спыняліся і жылі многія кіраўнікі Гродзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі. Фактычна ўсе, за выключэннем ксяндзоў, якія жылі і служылі пры касцёлах».
Недалёка, у пачатку вуліцы Савецкай, меў быць помнік Каліноўскаму.
— У 1980-х прынялі рашэнне паставіць тры новыя бюсты: Прытыцкага — удзельніка змагання супраць панскай Польшчы ў міжваенны час, Антонава — генерала, які нарадзіўся ў нашым горадзе, і Кастуся Каліноўскага, — расказвае Васіль. Але помніка дагэтуль няма.
На сучаснай Савецкай плошчы, паводле сведкаў падзей, паўстанцы сустракаліся і перадавалі інфармацыю. Для гэтага выкарыстоўваліся і касцёлы.
Нельга абыйсці ўвагай турму. Гродна тады быў перасылачным цэнтрам, дзе ў турме ў розны час знаходзілася да 700 чалавек адначасова. «Паводле сведчанняў, на верасень 1863 года, калі паўстанне ішло на спад, там было 500 арыштаваных. З іх большая частка — сяляне». Да іх ставіліся больш мякка. Калі яны не ўдзельнічалі ў бітвах, павешаннях, забойствах, іх адпускалі на месца пражывання пад паліцэйскі нагляд. У адносінах да шляхты дзейнічалі больш радыкальна — яе неабходна было вынішчыць.
Пакаралі смерцю ў Гродне дваіх чалавек — селяніна Дамініка Талінскага за імкненне далучыць да паўстання сялянскія масы і Осіпа Урбановіча — салдата, які збег са службы ў паўстанцы. Гісторык кажа, што такіх пакаранняў было б больш, калі б пра гродзенскіх паўстанцаў даведаліся раней, пакуль паўстанне не пайшло на спад.
— Водгукі паўстання яшчэ некалькі гадоў былі ў форме штрафаў, канфіскацыі маёмасці. У горад больш актыўна пачало прыбываць рускае насельніцтва, павялічылася колькасць салдат. Засталіся трагічныя старонкі і будынкі, па якіх мы прайшліся. Комплекс значна большы: і Замкавая, і Стары замак, Новы замак, кляштары — бернардынскі, дамініканскі, брыгітак, — завяршае экскурсію гісторык.
— Мы жывем у свой час і ведаем, як усё скончылася. Людзі, якія жылі ў той час, былі маладымі: сярэдні ўзрост удзельніка Гродзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі - 24 гады. Яны думалі з пункту погляду ідэалаў, якімі жылі. Але як бы склалася гісторыя, калі б пастаўння не было? Шкада 16 тысяч чалавек, якія сталі ахвярамі падзей. Ведаючы сітуацыю ў студзені 1863 года, шанец быў. Але для гэтага павінны былі супасці вельмі шмат фактараў. А для расійскага кіраўніцтва паўстанне магло б быць яшчэ адной катастрофай, — разважае Васіль.
— Пытанне да гарадскіх уладаў, з імі трэба працаваць. Мая справа як гісторыка — данесці пэўную інфармацыю.
— А навошта гэта ўвогуле патрэбна?
— Гэта частка нашай гісторыі, без якой мы не можам зразумець саміх сябе. Каб зразумець, хто мы такія, мы павінны ведаць падзеі нашай мінуўшчыны. У тым ліку і паўстанне, якое з’яўляецца адной з ключавых падзей у беларускай гісторыі 19-га стагоддзя. І паўплывала на 20-е стагоддзе тым, што нарадзіла цэлае пакаленне, якое нарадзіла ідэю Беларусі ў сённяшнім разуменні. Людзі не ведаюць пра гэта. Губляюцца традыцыі, губляецца сувязь з каранямі, але трэба над гэтым працаваць.
— Патэнцыял Каліноўскага вельмі вялікі і шкада, што дзяржава з гэтым не працуе. Гэта магчымасці для выхавання падрастаючага пакалення, каб падоўжыць і прапагандаваць ідэю незалежнасці Беларусі. І гэта перарасце з узроўню дэкларавання да таго, як людзі будуць сапраўды адчуваць нейкя пачуцці, перажыванні, — кажа гісторык.
Васіль Герасімчык перакананы, што кожны беларус у ім можа «знайсці нешта сваё, незалежна ад яго палітычных, рэлігійных ці іншых перакананняў. Для камуністаў ён — камуніст. Нацыяналісты могуць знаходзіць у ім вытокі нацыяналізму. Для моладзі ён беларускі Чэ Гевара. Сталае пакаленне можа ўзгадваць часы 80-х і 90-х, бо постаць Каліноўскага з гэтым перыядам звязана: творы „Каласы пад сярпом твам“, вершаваная спадчына. Рэлігійныя людзі прыпісваюць яму каталіцызм. А дзяржаўнікі могуць бачыць, што ён стаяў за моцную Беларусь».
Экскурсія прайшла 13 красавіка ў межах Фэсту экскурсаводаў.
Новы сувенір у выглядзе "раскладанкі" са знакавымі аб'ектамі Гродна ствараюць улады. Яго выканаюць у выглядзе…
Некалькі сотняў Дзядоў Марозаў, Снягурак, сабачак, вавёрачак і разнастайных іншых персанажаў 20 снежня прайшлі ад…
Трохпакаёвая кватэра знаходзіцца на вуліцы Савецкіх Пагранічнікаў. Сцены ў ёй абвешаныя рэпрадукцыямі, дзвярныя праёмы выкананы…
Спецыяльнае праграмнае забеспячэнне для сачэння за актыўнасцю ў камп'ютарах закупляе Гродзенскае агенцтва па дзяржаўнай рэгістрацыі…
У Гродне рэканструююць тэрыторыю, прылеглую да вадаёма па вул. Рэпіна. Там жа ўладкуюць дзіцячую інклюзіўную…
У Гродне адкрылася выстава, прысвечаная мясцоваму ўраджэнцу мастаку Льву Баксту. Экспазіцыю размясцілі ў харальнай сінагозе,…