«Да канца 1940-х я не ведала рускай мовы». Чарговая гісторыя ад гродзенскіх старажылаў

Hrodna.life працягвае распавядаць гісторыі з жыцця гродзенскіх старажылаў. Цяпер мы будзе больш канцэнтравацца на перыядзе 1940-х і пасляваенным часе. Наш чарговы аповяд — ад 85-гадовай Лідзіі Ціўнчік, якая усё жыццё пражыла ў родным Гродне

Лідзія Іванаўна Ціўнчык (Цівінская) нарадзілася ў 1934 годзе ў Гродне на вуліцы Радзімінскай (суч. Някрасава). Праваслаўная.

«Сям'я ў нас гродзенская. Мама з роду Борыс, нарадзілася ў Гродне. Скончыла звычайную школу і пасля яшчэ школу заводову [прафесійную вучэльню, з польскай «szkoła zawodowa"], да вайны не працавала. Усё дзякуючы бацьку Цівінскаму, ён у мяне быў вядомым у Гродне шаўцом. Пры паляках і немцах ён працаваў сам на сябе. Было спецыяльнае пасведчанне, дзякуючы якому ён мог працаваць дома і прымаць заказы. У яго быў добры заробак, за кошт гэтага да вайны мы заўсёды былі ў дастатку. Усё таму, што бацька не піў у параўнанні з іншымі шаўцамі. А людзі ў гэтай прафесіі заўсёды добра зараблялі і ім было за што піць. Бацька ўсе грошы ў сям’ю нёс».

Хадзіла ў касцёл і царкву

Да вайны сям’я Лідзіі Іванаўны жыла на вуліцы Радзімінскай ў доме бабулі, потым яе бацькі вырашылі здымаць побач іншае жыллё. Але ўвесь час сям’я жыла ў занёманскай частцы горада.

«Сям'я ў нас была веруючая. Мой тата праваслаўны, а мама каталічка. Мяне ж бацькі вырашылі хрысціць у царкве Уладзімірскай, куды і сёння хаджу. А ў дзяцінстве я хадзіла з мамай і ў касцёл Францішканскі, нават была ў першай камуніі. Там тады служылі ксяндзы Цітус і Аркадыюш, апошні быў вельмі патрабавальным. Я да гэтага часу памятаю многія малітвы на польскай мове. Але полькай я сябе ніколі не лічыла, я беларуска і больш хадзіла ў царкву. Яшчэ ў дзяцінстве бацька заўсёды жартаваў і казаў мне — пайшлі віно пап’ём да праваслаўных. Мы і хадзілі.

Дома ў сям'і мы заўсёды размаўлялі па-польску. Памятаю, як яшчэ да вайны з мамай у горад выходзілі. Дзесьці на Дамініканскай, у нейкай сталовай, наша бабуля працавала поварам, так мама распавядала, што на ўстанове, дзе яна працавала, вісела шыльда «флячкі», але я іх ужо не памятаю".

Роварам дзялілася з усімі

Дзяцінства гродзенкі прайшло каля дома і на пустыры каля сучаснай вуліцы Суворава. Там Лідзія часта каталася на ровары, які для многіх гродзенскіх дзяцей быў марай.

«У мяне было звычайнае дзяцінства, нічога сур’ёзнага. Гулялі ў розныя гульні з сябрамі, напрыклад хованкі, даганялкі і на ровары каталася. У мяне быў свой асабісты, бацька купіў. А тады мала хто з дзяцей мог пахваліцца роварам, не ўсе бацькі маглі купіць. Памятаю, выйду на вуліцу і ўсе падыходзілі і я давала катацца сябрам. Кожны па чарзе катаўся, а я чакала пакуль усе праедуць. Шмат было бедных, але мне пашанцавала з роварам, бо бацька добра зарабляў.

Мы — дзеці - гулялі ў асноўным на вялікім пустыры. Называлі яе плошчай Яблонскіх, бо там у іх дом стаяў побач. Таму і празвалі так гэтую вялікую пустку. Там недалёка былі балоты, гэта там цяпер дамы на Суворава. А раней было немагчыма прайсці, асабліва пасля адлігі або дажджоў".

Прыход у Гродна саветаў дома не абмяркоўвалі

Пра ўваход саветаў у Гродна ў 1939 годзе Лідзія Іванаўна сказаць нічога не можа: яна была маленькая, а дома бацькі гэтую тэму не абмяркоўвалі.

«Толькі пра гісторыю з сям’ёй Бертэля я чула, што ім спалілі дом. Яны жылі недалёка ад нас. Казалі, што нехта з іх дома страляў у польскіх жаўнераў, якія адыходзілі. І людзі потым на суседніх вуліцах абмяркоўвалі з-за чаго ўсё гэта адбылося. Казалі, як за такія ўчынкі не пакараць. Больш пра першых саветаў і сказаць мне няма чаго, рэпрэсіі нашу сям’ю не кранулі. Бацька мой нікуды не ўмешваўся, ён ведаў сваю працу — біў заўсёды малатком. І таму гэтую тэму дома не абмяркоўвалі».

Маглі дазволіць фотакарткі

Падчас нямецкай акупацыі Гродна Ціўнчыкі некаторы час хаваліся ў вёсцы пад Каробчыцамі, а пасля вярнуліся ў горад.

«Бацька пры немцах працаваў, падчас вайны ў яго таксама былі заказы. Шавец — заўсёды запатрабаваная прафесія. Пры немцах у занёманскай частцы ціха было. Памятаю, як убачыла першых немцаў. Яны загаралі ў дворыку дома, недалёка ад тытунёвай фабрыкі. Памятаю, як іх дзяўчыны ў купальніках хадзілі, а нам неяк незвычайна было на гэта глядзець. Нашы дзяўчыны саромеліся так хадзіць перад усімі.

Я памятаю, пры немцах мы з мамай выходзілі ў цэнтр горада, ніхто нас не чапаў. Хадзілі ў парк, у крамы заходзілі і нешта куплялі. На плошчы і ў парку рабілі фотакарткі. Падыходзілі да фатографа, ён заўсёды быў з апаратам і прасілі зрабіць здымкі. Фотаапараты раней былі вялікія, не такія як зараз. З 1940-х у мяне было шмат здымкаў, маглі сабе дазволіць.

У цэлым немцаў не баяліся, страшна было іншы раз толькі калі свіней рэзалі. Тады ім мяшок на галаву апраналі, каб не вішчалі. Немцы не дазвалялі мець свіней.

Сшыткі і кнігі хавалі пад паліто

Памятае гродзенка і таемныя заняткі падчас акупацыі. Вучыцца яна хадзіла да сям'і былога дырыктара школы № 7 Мар’яна Буды. Сёння гэта школа № 6 па вул.Гарнавых.

«У садок ніякі я не хадзіла ў дзяцінстве. Мама мяне сама ўсяму вучыла, рыхтавала ў школу. І вось калі настаў час, вучыцца было забаронена. Мяне мама адправіла на таемныя заняткі, мы рызыкавалі. Хадзіла вучыцца каля года да пані Будовай, у дом недалёка ад школы № 6. Вучыла дачка дырэктара. Як я хадзіла да іх, яго самога ўжо не было. Што з ім стала, я нават і не ведаю.

Калі ішла на заняткі, сшыткі і кнігі на вяроўках хавалі пад паліто. Пытанне аплаты за заняткі вырашалі бацькі. Напэўна, тата ўсё аплачваў сваімі паслугамі. Абутак усім заўсёды патрэбен быў, нават у вайну».

Падыходзіць да яўрэяў было забаронена

Зверствы немцаў падчас акупацыі Лідзія Іванаўна не памятае. Адзінае што ў яе засталося ў памяці, дык гэта калоны гродзенскіх яўрэяў, якіх вялі ў Калбасіно.

«Гета ў цэнтры горада, дзе трымалі яўрэяў, я не бачыла. Але добра памятаю, як іх гналі па вуліцы Беластоцкай. Я бачыла вельмі вялікія калоны і немцаў вакол. Татава сястра хацела яўрэям хлеба даць, так яе адзін ахоўнік адлупасіў. Падыходзіць да яўрэяў было забаронена. Людзі казалі, што на расстрэл іх вялі. [Яўрэяў вялі з гета ў транзітны лагер Калбасіно або гета № 3. Адтуль гродзенскіх яўрэяў праз станцыю Ласосна вывозілі ў Асвенцім і іншыя лагеры смерці - рэд.]

Бацька казаў, што да яго прыходзіў знаёмы шавец з гета. Прасіў, каб яго схавалі і за гэта прапаноўваў вялікія грошы. Але бацька пабаяўся браць на сябе такую ​​адказнасць і адмовіў у дапамозе. Што стала з тым чалавекам, толькі Бог ведае».

Пасля вайны ў Гродне размаўлялі на польскай мове

Пасля вайны Лідзія Іванаўна пайшла вучыцца адразу ў трэці клас польскай школы. Да канца 1940-х гродзенка не ведала рускай мовы.

«Большасць маіх суседзяў пасля вайны з’ехала ў Польшчу, нават праваслаўныя з’язджалі. І маме прапаноўвалі, але яна ніяк не хацела. Бацька можа быць і пагадзіўся б з’ехаць, але мама вырашыла, што сям’я застанецца ў Гродне. Нават калі дазволілі ездзіць у Польшчу, яна не паехала да роднай сястры.

Пасля вайны я адразу пайшла вучыцца ў трэці клас польскай школы на сучаснай вуліцы Сацыялістычнай. Вучылася там 3 і 4 клас. Потым сказалі, што школу закрываюць, і мяне мама адправіла на Паўночную [суч. Валковіча]. Там у школе я правучылася да 7 класа. Навучанне праходзіла толькі на польскай мове.

Да канца 1940-х я не ведала рускай мовы. Была савецкая ўлада, але на вуліцы, на вучобе і дома мы размаўлялі на польскай мове. Усе, каго я памятаю, таксама размаўлялі на польскай мове. Памятаю, як у 1949 годзе з мамай вучыла верш на рускай мове «Путь далек», але нават не ведала, што вучу, проста зубрыла яго.

У школе ў першыя пасляваенныя гады дзецям давалі па палоўцы кавалачка чорнага хлеба з лыжкай цукру, каб дзеці маглі перакусіць. Ніколі не забуду гэта. Я то не вельмі галодная была, але ела з усімі. Мая сям’я і пасля вайны нармальна жыла. Бацька пайшоў працаваць на абутковую фабрыку, а маму прымусілі ісці на швейную фабрыку".