Рэжысёр Максім Швед — пра карціну «Чыстае мастацтва», у якой работнікі камунальных службаў зафарбоўваюць надпісы на сценах

«Медуза» працягвае расказваць пра ўдзельнікаў фестывалю дакументальнага кіно «Артдокфест». Адзін з канкурсантаў - фільм «Чыстае мастацтва» рэжысёра з Беларусі Максіма Шведа — пра мастака, які піша карціны ў розных частках горада, і работніц мінскага ЖЭСа, якія штодня зафарбоўваюць надпісы на дамах рознакаляровымі прастакутнікамі. Спецкар «Медузы» Саша Сулім паразмаўляла з рэжысёрам Максімам Шведам пра вулічнае мастацтве, цэнзуры на сценах і атмасферу ў Беларусі.

— Ці можна сказаць, што адзін з галоўных герояў фільма — мастак Захар Кудзін — з’яўляецца вашым сааўтарам, якая яго роля ў распрацоўцы ідэі?

— Я пачаў распрацоўваць праект у 2016 годзе, калі вучыўся ў польскай кінашколе Анджэя Вайды. На фільм мяне натхнілі квадраты або прастакутнікі, якімі мінскія камунальныя службы зафарбоўваюць тэгі, надпісы і нейкія лозунгі на сценах дамоў. Галоўны герой першапачаткова быў для мяне чымсьці абстрактным. Я меркаваў, што гэта можа быць экскурсавод, які паказвае турыстам такое дзіўнае мастацтва. Ідэі, што гэта будзе менавіта мастак, першапачаткова не было. Галоўным для мяне было перадаць нейкі стан, атмасферу.

— Атрымалася, што вы ўзялі і змясцілі рэальнага чалавека ў зададзеныя вамі абставіны — зрабілі тое, што звычайна робяць рэжысёры ігравога кіно?

— Я распавёў Захару аб сваёй задумцы. Ён адказаў, што сам думаў пра штосьці падобнае — гэта значыць агулам адразу прысвоіў ідэю сабе як нармальны мастак. Ён быў гатовы эксперыментаваць. У працэсе паўсталі цяжкасці, у нас былі тэрміны, рабіць, што душа жадае, па нейкім вольным графіку — як таго хацеў мастак, — было немагчыма.

— Як гучала ідэя, якую вы агучылі Захару?

— Вядома, з ходу я яму не сказаў, што мы будзем распавядаць пра атмасферу ў Беларусі. Але яму была цікавая праца з палатном, праца з пэндзлямі, праца на вуліцы, узаемадзеянне з гэтай прасторай і людзьмі. Гэта былі прыкладныя мастацкія інтарэсы — і ён на гэта адгукнуўся.

— Вы сказалі яму: «Давай браць палатно, ставіць сярод вуліцы і маляваць на ім прастакутнікі»?

— Я сказаў, што [на сценах дамоў у Мінску] ёсць квадраты, і яму як мастаку трэба з імі неяк ўзаемадзейнічаць. Ідэя з палатном нарадзілася ўжо ў працэсе абмеркавання. Я меркаваў, што ён будзе рабіць фатаграфічную копію таго, што мы бачым на сцяне: прайграваць дакладны колер, дакладны памер. Але я нават не прапаноўваў гэтага Захару, таму што ён мяне, напэўна, адразу б паслаў.

— Чаму вы ўсё ж такі спыніліся на Захары?

— Ён харызматычны хлопец, было відаць, што з ім можна працаваць. Калі я пазнаёміў яго з нашым польскім аператарам Гжэгашам Хартфілем, той так адрэагаваў: «Так, з ім будзе цяжка, складана. Гэта добра. Табе пашанцавала, Максім». Калі твой герой ідзе на ўсё і робіць усё, што ты хочаш, — гэта нецікава.

— Раскажыце, з якімі цяжкасцямі вы з ім сутыкаліся?

— Напрыклад, даводзілася прасіць яго ўзаемадзейнічаць з людзьмі, якія падыходзілі да яго на вуліцы ў час працы. Нам было цікава пачуць меркаванне людзей, якія праходзяць міма, а яму хацелася толькі пісаць палатно, гаварыць ён хацеў толькі пра мастацтва. А ў адзін момант Захар сказаў: «Усё, ніякія квадраты я быльш маляваць не буду, мне надакучыла, мне здаецца, гэта ўсё херня, давайце з гэтым закругляцца». А мы яму кажам: «Ты што, Захар, у нас яшчэ тры палатна наперадзе». Але потым ён адышоў і працягнуў.

— Размовы мінакоў з мастакамі вамі закладваліся ў сцэнар або яны здарыліся спантанна?

— Менавіта гэта і павінна было стаць мясам фільма — яны і стварылі тую самую атмасферу. Тут я нічога не закладваў [у сцэнар] - мы не ставілі Захару ніякай задачы, проста хацелі, каб ён хоць бы нешта адказваў мінакам. Людзі казалі пра ўласныя пачуцці, пра думкі, якія прыходзілі ім у галаву. Часам мы спецыяльна прасілі пракаментаваць працу мастака якога-небудзь каларытнага чалавека, які праходзіў міма, таму што людзі ў нас, вядома, не прывыклі лезці ў чужую справу.

— Ці ўзнікалі ў вас складанасці з праваахоўнымі органамі? Як рэагавалі людзі, адказныя за парадак у тых месцах, дзе Захар з’яўляўся з палатном?

— Аднойчы мы здымалі на адной з цэнтральных плошчаў Мінска, да нас падышоў міліцыянт і спытаў, што мы робім. А я яму кажу: «Мы здымаем фільм пра чысціню і парадак». Ён адказаў: «А, ну добра. Добра», — і адразу адпусціў нас. Чысціня і парадак — гэта ж святое.

У іншы раз мы здымалі недалёка ад маршруту шэсця параду, да нас падышоў мужчына з «скарыначкай» — вядома, улады перажываюць, каб там чаго не здарылася, і бдзяць за ўсімі. Нас было пяць чалавек, адзін з іх з камерай, другі - з [мікрафонам] пушкай, а тут танкі. У прынцыпе, вядома, гэта пра Беларусь, але такая прадбачлівасць [міліцыі] магла быць дзе заўгодна. Іншая справа, што гэты чалавек гаворыць і як ён гэта кажа — гэта ўжо праяўляе мерзапакантнасць ўсёй сістэмы. Сама інтанацыя, як сфармуляваныя пытанні.

Гэты момант [які ўвайшоў у фільм] быў рэальна дакументальны. Яны не бачылі, што мы іх здымалі, хоць і бачылі камеру. Атрымаўся даволі драматычны эпізод.

— Колькі па часе занялі здымкі работніц ЖЭСа?

— Наогул, праца з імі прайшла хутка і лёгка. Яны вельмі адкрытыя і шчырыя, ім гэта ўсё было ў задавальненне, нам было ў задавальненне, таму ніякіх праблем не ўзнікала. Усяго ў нас з імі было каля пяці здымачных дзён, але яны расцягнуліся на паўгода: мы сустракаліся ў розны час, калі наш аператар мог прыехаць з Польшчы.

— Што для вас сімвалізуюць квадраты на сценах?

— Хочацца сказаць, што гэта люстэрка, але баюся, што гэта прагучыць занадта пафасна. Яны існуюць не ў галерэі, а недзе побач, у звыклым нам гарадскім асяроддзі - і калі раптам ты пачынаеш іх заўважаць, ёсць шанец убачыць крыху больш.

— Што напрыклад?

— Я ўбачыў іх як форму, кампазіцыю — гэта ж своеасаблівае абстрактнае мастацтва. А аднойчы я заўважыў, што з-пад квадрата вылазяць тры клічных знака. Я падумаў тады: «О, там жа хто-небудзь што-небудзь сказануў». І мне стала цікава, што ж там было і што рухала чалавекам, які гэта ўсё замазаў. І я стаў назіраць ужо з гэтага пункту гледжання.

Тут ізноў хочацца нагнаць пафасу і сказаць, што зафарбаваныя былі палітычныя лозунгі, але ўвогуле іх пішуць досыць рэдка. Часцей за ўсё гэта нікі мастакоў, тэгі, што, па-мойму, ніколькі не памяншае іх значнасць — бо гэта таксама чыёсьці выказванне, чыйсьці пратэст, нейкая думка, вобраз, які не ўпісваецца ў гэтую рэальнасць. І ёсць чалавек, які замазвае гэта ўсё квадратам, таксама своеасабліва ўпісваючы ў рэальнасць. Усё разам гэта напластаванне, нейкі пірог, у якім і ёсць наша нацыянальная ідэя, у якім выяўляецца наша ментальнасць. Менавіта таму я называю гэта ўсё люстэркам.

— Што вы разумееце пад ментальнасцю і пірагом?

— Мы баімся незразумела чаго, і мы робім шмат якія рэчы незразумела навошта, і гэта выглядае незразумела як. Гэта нейкая абсурднасць, якую немагчыма так выразна выказаць адным прапановай, але ў гэтым і ёсць сутнасць.

— А вы наогул зразумелі, навошта камунальныя службы зафарбоўваюць гэтыя надпісы і чаму робяць гэта так неэстэтычна — фарба ніколі не супадае ні з колерам дома, ні з той фарбай, якую выкарыстоўвалі за некалькі месяцаў да гэтага?

— Гэта пытанне эканомікі. Ты ж не будзеш вагон гэтай фарбы з сабой насіць і колер кожны раз падбіраць. Навошта марнаваць час і грошы? Якая ёсць фарба — такой і зафарбавалі.

— У Беларусі ваш фільм ужо бачылі?

— Пакуль не, прэм’ера адбылася на Кракаўскім кінафестывалі ў маі. У бліжэйшы час планую паказаць яго яшчэ на двух польскіх фестывалях. І вельмі хачу, каб фільм трапіў на мінскі «Лістапад».

— Што можа перашкодзіць фільму патрапіць на беларускі фэст?

— У мінулым годзе некаторыя фільмы туды не патрапілі, хоць і былі адабраны яго арганізатарамі - напрыклад, «Мая бабуля з Марса» Аляксандра Міхалковіча — пра бабулю, якая жыве ў Крыме. І фільм Андрэя Куцілы «Стрыптыз і вайна» — пра ветэрана, у якога ўнук танчыць стрыптыз. Але беларускае міністэрства культуры паставіла на іх крыж і сказала, што гэтыя карціны паказваць у конкурсе нельга.

— Чаму вас могуць не дапусціць?

— Бывае, што [людзі з міністэрства] бачаць у фільмах тое, чаго ў іх няма, і на ўсялякі выпадак перастрахоўваюцца.

У нас жа баяцца адказнасці - ці мала што. Цэнзуры могуць падвяргацца цалкам бяскрыўдныя рэчы. З іншага боку, на забаронах могуць гуляць самі аўтары. Вось чыйсьці фільм не ўзялі, і гэты чалавек кажа: «Глядзіце, я — у забароненых, вельмі крута!» Сам я не хацеў бы быць забароненым, я хачу, каб мой фільм глядзелі.

— У канцы фільма на выставе Захара адна з гераінь ўпершыню ў жыцці бярэ ў рукі балончык з фарбай і піша на сцяне…

— Не проста піша, яна піша: «Жыве Беларусь!»

— Піша тое, што ў першую чаргу бы зафарбаваць.

— Дарэчы, не факт, што ў першую! У гэтым няма цэнзуры, няма такога, што нейкі надпіс трэба зафарбаваць, а нейкі можна пакінуць. Зафарбаваць трэба ўсё, што напісана.

Але для мяне больш важна нават не тое, што яна піша, а тое, што яна наогул бярэ ў рукі балон і якія пачуцці адчувае. Усё гэта стала для яе адкрыццём — яна як быццам зазірнула па той бок месяца.

— Ваш фільм пра цэнзуру?

— Калі мы ездзілі на ўсякія міжнародныя пітчынгы, то называлі фільм «The art of censorship"(«Мастацтва цэнзуры») — гэта была рабочая назва. На Захадзе нас усе ведаюць як апошнюю дыктатуру Еўропы, і такая назва больш выразна артыкулюе ўсе гэтыя рэчы. Але мне, калі шчыра, яна не падабалася. Гэтая «апошняя дыктатура Еўропы» мне ўжо косткай у горле стаіць.

— Квадраты на сценах — гэта хіба не цэнзура?

— Яны пра мастацкі феномен, які адначасова з’яўляецца цэнзурай, якая сядзіць у кожным з нас. Пра тое, што цэнзура ў канкрэтным выпадку — вельмі дурная рэч, таму што яе відаць, як былі бачныя пустыя паласы ў савецкіх газетах, калі матэрыялы здымаліся з друку.

— Як вы ўсё ж такі тлумачылі еўрапейцам, пра што ваш фільм? Як яны яго ўспрымаюць?

— Для іх гэта фільм пра цэнзуру, пра бюракратыю, пра тое, як жывуць беларусы. Нават нашы суседзі палякі слаба ўяўляюць, што ў нас адбываецца. Хацелася паказаць ім нешта акрамя звыклых стэрэатыпаў, падысці да гэтага ўсяго трошкі больш іранічна. Яны бачаць сацыяльны складнік, мастацкі складнік, счытваюць, што фільм пра мастака, пра свабоду, пра чалавека, які рэалізоўвае свае нават такія дзіўныя ідэі.

Захару мы, дарэчы, увесь час нагадвалі, што фільм не пра яго, казалі: «Ты мастак, мы цябе паважаем, мы цябе любім. Але фільм — пра Беларусь, а ты наш правадыр. Мы хочам распавесці, як жывуць людзі. Ты павінен даць ім волю выказацца». Ён накшталт гэта разумеў, а потым зноў казаў: «Ай, усё гэта херня! Вось сапраўднае мастацтва — палатно, алей».